ANONYMUS
Passio Sanctorum Scil(l)itanorum
I.
HISTORICA
La Passio SS. Scilitanorum [PS] est le plus ancien acte latin de martyrs
conservé et un des documents majeurs de la littérature hagiographique
africaine. Elle est transmise en plusieurs recensions qui se distinguent
Rédigée à une époque proche des événements, la PS se présente
comme le compte-rendu du procès intenté à Carthage, sous Commode
un groupe de chrétiens, hommes et femmes, originaires de
par leur condamnation à mort par décollation le 17 juillet 180.6
La PS contient trois listes différentes de noms, incohérence qui n’a pas
encore trouvé de solution satisfaisante: § 1 Prévenus: Speratus,
Nartzalus, Cittinus, Donata, Secunda, Vestia. — § 14 Jugement: les
Version refondue et mise à jour de la notice publiée dans notre article: C. G.
Études sur la Bible et ses exégètes. En hommage à G. Dorival, Paris 2011, 215-223.
Nos remerciements vont à François Dolbeau et, de façon posthume, au regretté Pierre
Petitmengin (1936-2022) pour leurs remarques.
1 DNP 3 (1997) 103-105.
2 PIR B 165.
PIR Q 22. La tradition manuscrite a, par erreur, Claudianus = Ti. Claudius Severus
Proculus (PIR2 C 1028). Cf. A. Degrassi, I Fasti consolari dell’Impero romano dal 30
avanti Cristo al 613 dopo Cristo (Sussidi eruditi 3), Rome 1952, 50; Ru 63; Hu 44. Voir
n. 33.
P. Vigellius Raius Plarius Atilius Braduanus Caucidius Tertullus: FaA 71.90 ǁ B.
Rémy, Les carrières sénatoriales dans les provinces romaines d’Anatolie au Haut-
Empire (31 av. J.-C.-284 ap. J.-C.) (Pont-Bithynie, Galatie, Cappadoce, Lycie-
Pamphylie et Cilicie) (Publications de l’Institut Français d’Études Anatoliennes 2),
puni par la cécité, Saturninus, initiateur des persécutions des chrétiens en Afrique, fut
puni par la cécité («Vigellius Saturninus, qui primus hic gladium in nos egit, lumina
amisit.»). Voir cependant DPA 7 (2018) 597-598.
5 PW II/1 (1921) 819-820.
1
mêmes + et ceteros. — § 16 Prononcé du jugement: on ajoute
Veturius, Felix, Aquilinus, Laetantius, Ianuaria, Generosa. Dans la trad.
grecque, Laetantius est remplacé par Κελεστῖνος; pour et ceteros le
ms. a un αφατους corrigé en ἀφάντους (absents, contumaces?). Cf. F.
Ruggiero, Atti dei martiri Scilitani (ALM 9.1.2), Rome 1991, 88, 112-
113 [= Ru]; CTC 285.30; R. Seeliger, W. Wischmeyer, Märtyrerliteratur.
Hrsg., eingeleitet, übersetzt und kommentiert (TU 172), Berlin 2015, 98
(GIFBib 24), Turnhout 2021, 33, 46-48, 112 (= Hu).
Leur culte eut une diffusion rapide. Non encore localisée avec
précision, une Basilica Scilitanorum est bien attestée à Carthage (ou
cette ville, fut enseveli dans la Basilica Fausti, rue des Scilitains. De
bonne heure la PS fut lue à la liturgie le dies natalis des martyrs.
Augustin prêcha à cette occasion plusieurs sermons dans la Basilica
Scilitanorum et dans la Basilica Novarum (voir infra). Au IXe s., avec
déposées dans la Basilique de Saint-Jean à Lyon (cf. BS 11 [1968]
737-738). Sur la translation de ces reliques en France et la diffusion
(faible) du culte de Speratus et soc.: BS 11 (1968) 737-738. — C.
Courtois, «Reliques carthaginoises et légende carolingienne», RHR
C. Davy-Rigaux, Th. D’Hour, «La célébration de s. Alexis dans les
livres liturgiques diocésains français des XVIIe et XVIIIe s.», MEFR-
Holtz, «Les hendécasyllabes de Florus, chantre des saints martyrs
Cyprien, Spératus et Pantaléon», in: C. Giraud, D. Poirel (éd.), La
rigueur et la passion. Mélanges en l’honneur de P. Bourgain (IPM 71),
Turnhout 2016, 89-100. Voir aussi Testimonia latina (N° 9-10). Basée
Ru 58 n. 7. — P. Franchi de’ Cavalieri, «Le reliquie dei martiri Scillitani», RQ 17
(1903) 209-221 = P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici. Vol. II (ST 222) Rome
1962, 37-48 (rec. H. Delehaye, in: AB 23 [1904] 344); Seeliger/Wischmeyer,
l’obligeance de nous montrer l’écrin contenant les reliques supposées de nos martyrs,
déposé sous le maître-autel. Il m’est agréable de lui exprimer ici toute ma gratitude.
Sur la Basilique: LTUR 3 (1996) 105-107.
2
sans fondement. De même, le culte de San Sperate en Sardaigne
San Sperate: Africa o Sardegna?», Theologica & Historica. Annali della
Pontificia Facoltà Teologica della Sardegna 18 (2009) 387-424; K.
Pilloni, Un martire venuto da lontano. San Sperate e il suo culto. Da
Cartagine alla Sardegna: il viaggio del protomartire della Chiesa
africana
all’epoca
della
dominazione
vandalica
[2019].
Commémoration: 17 juillet, 17 ou 18 (Mozarabes), 19 (Acta
(Missale mozarab. mixtum) (Ru 64). Iconographie: LCI 8 (1976) 315. —
A. Spina, La Basilica dei SS. Giovanni e Paolo e la sua custodia sino ai
tempi di s. Paolo della Croce (sec. IV-XVIII). Nuove ricerche (Ricerche
Martirio dei Martiri Scillitani [1722], Basilica dei SS. Giovanni e Paolo,
Basilique, voir n. 11.
Passio SS. Scil(l)itanorum
Incipit
II.
TRANSLATIO
● Anonymus, Passio SS. Scil(l)itanorum (Speratus et soc.,
an.180 – Iul. 17)
BHG 1645. CPL 2049. HL 472.2
3
Titulus: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου και καλλινίκου μάρτυρος Σπεράτου.
Inc.: ’Επὶ Πέρσαντος το δεύτερον καὶ Κλαυδὶανοῦ τῶν ὑπάτων προ
ὶςʹ καλανδῶν αὐγούστων. — Des.: Καὶ ἀναπεμψάντων αὐτῶν το ἀμὴν
ἐτελεὶώθὴσαν τῷ ζίφεὶ… Ἦσαν οὖν ὁρμώμενοὶ οἱ ἅγὶοὶ ἀπο ’Ισκλὴ…
ἐμαρτύρὴσαν δε ἐπὶ Πέρσαντος… καθ᾽ ἡμᾶς δε βασὶλεύοντος… ἀμὴν.
Rome 1991, 56, 58; H. R. Seeliger, W. Wischmeyer, Märtyrerliteratur.
Hrsg., eingeleitet, übersetzt und kommentiert (TU 172), Berlin 2015, 88
edicto de Diocleciano y Maximiano contra Christianos y el edicto
abrogativo de Majencio: BHG 1576, BNF Grec. 1470, ff. 120v-121r
son origine, voir infra.
Anastasio”): «La minuscola di tipo Anastasio presenta tratteggio angoloso, asse
verticale o leggermente inclinato verso sinistra, modulo compresso, lettere angolose,
con tratti quadrati, contrasto tra lettere strette e lettere larghe. Si tratta di una scrittura
disegnata, artificiosa, serrata, lenta, posata.» Outre les Paris. gr. 1470 et 1476, les
principaux témoins de cette typologie sont les mss Patmiacus gr. 33 (Reggio di
Calabria, an. 941); Paris. gr. 1356 (Folios de garde, contenant deux fragments du De
gr. 85; Scorial. Ψ.II.7; Vatic.
gr. 473; Vatic.
gr. 475; Vatic.
gr. 1805; Vatic.
Anastasio”, ses caractéristiques et la question controversée de son origine: PMBZ
(secc. IV a. C.-XVI d. C.) (Quaderni di Νέα Ῥώμὴ 1), Rome 2011, 80 n. 108. – M.
D’Agostino, La minuscola “Tipo Anastasio”. Dalla scrittura alla decorazione, Bari 1997.
– E. Follieri, «La minuscola libraria dei secc. IX e X», in: J. Glénisson, J. Bompaire, J.
Irigoin (éd.), La paléographie grecque et byzantine. Actes […] (CICNRS 559), Paris
1977, 139-165:145 = E. Follieri, Byzantina et Italograeca. Studi di filologia e di
paleografia (StLe 195), Rome 1997, 205-248; Ch. Astruc, «Deux fragments anciens
(en minuscule de type “Anastase”) du De hominis opificio de Grégoire de Nysse»,
Scriptorium 39 (1985) 265-269; L. Perria, «La minuscola “Tipo Anastasio”», in: G.
Cavallo e.a. (éd.), Scritture, libri e testi nelle aree provinciali di Bisanzio. Atti [...]: Vol. I
(BCCU 5), Spolète 1992, 271-318; M. L. Agati, «Nuove osservazione sulla minuscola
bizantina del secolo X», Scriptorium 56 (2002) 199-224:200 n. 4; F. Valerio, «A Short
History of the Greek Colophon from the Beginnings to Modern Times», Comparative
4
Ed. princeps: H. Usener, «Acta martyrum Scillitanorum graece edita»,
in: Index scholarum quae summis auspiciis Regis Augustissimi Guilelmi
Imperatoris Germaniae in Universitate Fridericia Guilelmia Rhenana
per menses aestivos anni CIƆIƆCCCLXXXI a die XX mensis Aprilis
publice privatimque habebuntur. Insunt Acta Martyrum Scilitanorum,
of S. Perpetua (Textes and Studies I.2), Cambridge 1891, réimpr.
Corsaro, «Note sugli “Acta martyrum Scillitanorum”», Nuovo
Didaskaleion. Studi di letteratura e storia cristiana antica 6 (1956) 46-
50 ǁ F. Ruggiero, Atti dei martiri Scilitani (ALM 9.1.2), Rome 1991, 77-
79 (Texte Robinson) ǁ É. Rebillard, The Early Martyr Narratives.
Neither Authentic Accounts nor Forgeries, Philadelphia 2020, 120-122
(Texte Robinson) ǁ V. Hunink, Acta Martyrum Scillitanorum. A Literary
Commentary (GIFBib 24), Turnhout 2021, 28-34, avec commentaire
suivi (41-123). Trad.: Latin. Aubé, Étude sur un nouveau texte, 23-30.
Italien. Corsaro, «Note sugli “Acta martyrum Scillitanorum”», 47-51.
Anglais. Rebillard, The Early Martyr Narratives 121-123.
of S. Perpetua, 112-116, sur la base de trois mss: Londin. BL Add.
11880, saec. IX, f° 109-110v; Vindob. NB 377, saec. XI, f° 254v-255r;
Ebroicensis BMu 37, saec. XIII, f° 55. Inc.: Praesente bis et Condiano
consulibus, XVI Kalendas Augustas… Des.: Et ita omnes simul
martyrio coronati sunt, et regnant cum Patre et Filio et Spiritu sancto…
Amen. Liste des autres mss: Ru 56-58 (cf. F. Dolbeau, REAug 38
[1992] 361-362 = CTC 363.5) ǁ Hu 16-17; H. R. Seeliger, W.
Wischmeyer, Märtyrerliteratur. Hrsg., eingeleitet, übersetzt und
of the Christian Martyrs. Vol. II, Oxford 1972, réimpr. 2000, 86-88 ǁ G.
Lanata, Gli atti dei martiri come documenti processuali (STCI 1), Milan
1973, 138-140 ǁ A. A. R. Bastiaensen, in: Atti e passioni dei martiri
(SGL), Milan 1987, 100-104 ǁ Ruggiero, Atti dei martiri Scilitani, 71-74
(éd. révisée). Emend.: Dolbeau, supra; J. Den Boeft, J. Bremmer,
«Notiunculae martyrologicae IV», VigChr 45, (1991) 105-122 (116-
117); H. R. Seeliger, in: JAC 37 (1994) 194-196; J. Den Boeft, J.
Bremmer, «Notiunculae martyrologicae V», VigChr 49 (1995) 158-
Rebillard, The Early Martyr Narratives 96-98 ǁ Hunink, Acta Martyrum
Scillitanorum, 28-34, avec commentaire suivi (41-123). Autres éd.:
d’Afrique du Nord, Vatican 1979, 31-34 ǁ P. Maraval, Actes et passions
5
des martyrs chrétiens des premiers siècles (Sagesses chrétiennes),
Paris 2010, 99-104 ǁ Actes des martyrs scilitains. Texte traduit,
présenté et annoté par J.-M. Salamito, in: B. Pouderon, J.-M. Salamito,
V. Zarini (éd.), Premiers écrits chrétiens (BPl 617), Paris 2016, 280-
282, 1243-1245. Italien. Bastiaensen, in: Atti e passioni dei martiri,
101-105 ǁ Ruggiero, Atti dei martiri Scilitani, 75-76. Anglais. A.
Smarius, «Roman Persecution of Christians. The Scillitan Martyrs»,
Martyr Narratives, 97-99 ǁ Hunink, Acta Martyrum Scillitanorum, 35-38.
trad.: Hunink, Acta Martyrum Scillitanorum, 14.
Longtemps débattue, la question de la langue originale de la PS a été
ǁ Hu 16-17. — S. Rebenich, Theodor Mommsen und Adolf Harnack.
Wissenschaft und Politik im Berlin des ausgehenden 19. Jahrhunderts.
Mit einem Anhang. Edition und Kommentierung des Briefwechsels,
colophon, au mois d’avril de l’année 890 [6398 a. M., ind. 8] (f° 248v):
« + Μνὴσθὴτὶ σ(ῶτ)ερ δὴμὶουργε τῶν ὅλων: | ταὶς τῆς ἀχράντου
εὐκτίαὶς θ(εοτό)κου | ἐμπόνως γράψαντος Ἀναστασίου | τὴν βίβλον
ἥνπερ ταῖν χεροῖν μου νῦν φέρω | καὶ τάξον αὐτον ἐν δὶκαὶων τῆ στάσεὶ
| πολλῶν παρασχον ἀμπλακὴμάτων λυτρον: | + Ἔπαυσε Χ(ρὶστο)ς
δὴμὶουργεῖν σαββάτω· | Καμοῦ δε παύεὶ τους πόνους ἐν σαββάτω |
Manuscripts to the Year 1200. Manuscripts in Paris. Vol. IV, Boston
1935, 9. Vd. F. Euangelatou-Notara, Σημειώματα ἑλληνικῶν κωδίκων
ὡς πηγη δια την ἔρευναν τοῦ οἰκονομικοῦ και κοινωνικοῦ βίου τοῦ
Βυζαντίου ἀπο τοῦ 9ου αἰῶνος μέχρι τοῦ ἔτους 1204, Athens1982, 123-
124; M. D. Lauxtermann, Byzantine Poetry from Pisides to Geometres.
Texts and Contexts. Vol. I (WBS 24), Vienne 2003, 201, avec trad.
anglaise; J. Boeten, Byzantine Metre from the Margins. A Corpus-
based, Pragmatic Analysis of Medieval Book Epigrams, Gand 2021,
Νὶκολάου ἐπὶσκόπου), est probablement le commanditaire ou le
premier propriétaire du ms.: I. Hutter, «Patmos 33 im Kontext», 46
(2009) 73-126: 84 n. 12.
13 Voir n. 12.
14 PMBZ 25909.
6
Pour la composition de son recueil, l’une des plus anciennes
collections hagiographiques, dont il ne reste que le semestre d’été,
eut sous les yeux un ménologe (perdu), compilé par Méthode de
(815-821). L’origine du ms. est controversée, mais l’hypothèse la plus
accréditée semble celle d’une origine italo-grecque (Reggio di
Calabria?). Cf. Ehrhard I 22-25, 258-266; HMP 172-173; K.
Weitzmann, Die byzantinische Buchmalerei des 9. und 10. Jh.s.
Addenda und Appendix (ÖAW. Philos.-hist. Klasse. Denkschriften 244),
Vienne 1996, 43; P. Canart, «Le patriarche Méthode de Constantinople
copiste à Rome», in: Paleographica, Diplomatica et Archivistica. Studi
in onore di G. Battelli. Vol. I (StLe 139), Rome 1979, 344, 352-353 = P.
Canart, Études de paléographie et de codicologie. Vol. I (ST 450),
Vatican 2008, 430, 438-439; G. Prato, «Attività scrittoria in Calabria tra
IX e X sec. Qualche riflessione», JÖB 36 (1986) 219-228 = G. Prato,
Studi di paleografia greca (Collectanea 4), Spolète 1995, 1-11; U.
Neymeyer, Die christlichen Lehrer im zweiten Jahrhundert (SVigChr
4), Leyde 1989, 21-22; L. Perria, «La minuscola “Tipo Anastasio”», in:
G. Cavallo e.a. (éd.), Scritture, libri e testi nelle aree provinciali di
Bisanzio. Atti [...]. Vol. I (BCCU 5), Spolète 1992, 271-318; M.
D’Agostino, La minuscola “Tipo Anastasio”. Dalla scrittura alla
decorazione, Bari 1997; R. Gounelle, «Traductions de textes
hagiographiques et apocryphes latins en grec», Apocrypha 16 (2005)
Translated into Greek», in: S. Efthymiadis (éd.), The Ashgate Research
Companion to Byzantine Hagiography, Farnham 2012, 385-400:391
La trad. ajoute des §§ (17 [partim]-18) contenant des informations
absentes dans l’original: Datation post-classique du martyre (μὴνὶ
Ἰουλίῳ ὶζ = 17.VII), précisant la datation consulaire (XVI Kal. Aug.);
mention du lieu (Ἰσχλή = Scilli), situé en Numidie. Parmi les éléments
hagiographiques, voir en particulier: M. Re, «Italo-Greek Hagiography», in: CBH II 227-
patriarche Méthode», TM 10 (1987) 1-101 (= BHG 2145); C. U. Crimi, «Metodio,
patriarca di Costantinopoli, Encomio di S. Agata (BHG 38). Introduzione, edizione
Metodio nella testimonianza della Vita di santa Teofano (BHG 1794)», in: G. Strano, C.
Torre (éd.), Ἀνατολη και δύσις. Studi in memoria di F. Burgarella (TSBNE 21), Rome
2020, 45-58; C. U. Crimi, «L’Encomio di S. Agata (BHG 38) di Metodio, patriarca di
7
qui confirment le caractère dérivé du texte grec, mentionnons aussi
ἅγὶος/ἁγία préposés aux noms des martyrs et la citation conclusive de
la doxologie trinitaire (Ἐκφώνὴσὶς) de la Μεγάλη συναπτή des liturgies
de Basile de Césarée et de Jean Chrysostome (n. 54). Pour permettre
de mieux saisir les différences entre l’original et sa trad., nous
reproduisons infra les textes (Ruggiero [Lat.], Robinson [Gr.], repris par
le premier).
Chronologie: En l’état actuel des connaissances, aucun élément ne
permet d’identifier l’auteur de la trad. ni sa chronologie. Voir Ru 59-61
(avec discussion des différentes hypothèses). Toutefois, sur la base du
ms., on peut supposer que la trad. fut effectuée vers les VIIe/IXe siècles
à Rome ou dans l’Italie méridionale byzantine. Ce fut sans doute aussi
composer son recueil (vd. supra), est un repère chronologique sûr.
Pendant plusieurs siècles, Rome fut un foyer d’hellénisme, alimenté
par des vagues successives de migrations gréco-orientales et la
présence sur la chaire de Pierre d’une série de onze papes grecs, italo-
grecs et orientaux (642-752). Le latin demeura la langue officielle, mais
l’Église encouragea les traductions en grec, notamment des textes
hagiographiques, pour les besoins religieux et culturels des
nombreuses communautés hellénophones. Parmi ces traductions, on
des Dialogi de Grégoire le Grand, par Zacharie (741-752), dernier pape
d’origine grecque, sans doute la principale opération culturelle de
l’époque dans ce domaine (→ Gregorius Dialogus), ou celle de la
Verrando, «Passio ss. Xysti Laurentii et Yppoliti. La trasmissione manoscritta delle
Franchi de’ Cavalieri, Note agiografiche IX (ST 175), Vatican 1953, 42; E. Follieri,
«Santi occidentali nell’innografia bizantina», in: V. Arangio-Ruiz (éd.), L’Oriente
cristiano nella storia della civiltà. Atti [...] (Accademia Nazionale dei Lincei. Problemi
attuali di scienza e di cultura. Quaderno 62), Rome 1964, 251-271:260-261; E. Follieri,
«Antiche chiese romane nella Passio greca di Sisto, Lorenzo ed Ippolito», RSBN 17-19
recenti», in: Ricerche su Ippolito (SEA 13), Rome 1977, 31-43; E. Follieri, «Passione di
Sant’Ippolito secondo il cod. Lesb. S. Iohannis Theologi 7 (BHG 2178)», AB 100
(1982) 43-61; E. Follieri, «L’epitome della Passio greca di Sisto, Lorenzo ed Ippolito
BHG 977d. Storia di un testo dal Menologio al Sinassario», in: Βυζάντιον. Ἀφὶέρωμα
στον Ἀνδρέαν N. Στράτο […]. Vol. II, Athènes 1986, 399-403.
8
effectuée par un certain Jean (824), à Rome, à la demande de
Théodore, diacre et économe de Sainte-Sophie, membre d’une
ambassade au sujet du culte des images auprès de Louis le Pieux
Syracuse (837-840), fervent iconoclaste, anathématisé par le IVe
concile de CP (869/870).
avec s. Véronique. Principaux témoignages littéraires connus:
81]. Inc.: Πάντα τα παρα τῶν ἁγίων πραχθέντα εἴ τὶς βουλὴθείὴ σπουδαὶότερον
Éd.: F. Halkin, Légendes grecques de “Martyres romaines” (SH 55), Bruxelles 1973,
l’a insérée dans son ménologe (PG 116, 574-610 = BHG 82). Selon l’Éditeur, l’original
latin de cette célèbre Passio remonterait au milieu du Ve siècle (Moretti, infra, 24-
37:30). Sur cette Passio et sa trad.: H. Delehaye, Étude sur le légendier romain (SH
23), Bruxelles 1936, 151-171, 221-249 (Texte) ǁ P. F. Moretti, La Passio Anastasiae.
Introduzione, testo critico, traduzione (Studi e testi tardoantichi 3), Rome 2006, 102-
Kleine Schriften. Vol. III, Leipzig 1914; P. Devos, «Sainte Anastasie la Vierge et la
source de sa Passion (BHG 76z)», AB 80 (1962) 33-52; Halkin, Légendes grecques,
aussi M. McCormick, «Textes, images et iconoclasme dans le cadre des relations
entre Byzance et l’Occident carolingien», in: Testo e immagine nell’alto medioevo
(SCSAM 41), Spolète 1994, 96-162: 146-148, avec les justes remarques de Gounelle
(p. 66-68). L’Auteur avance l’hypothèse (fragile) d’une traduction effectuée pour
soutenir les positions iconoclastes intransigeantes de Théodore. Pour la
correspondance exacte des textes (BHG/BHL): Moretti, La Passio Anastasiae, 39-43.
155-156; J. Gouillard, «Deux figures mal connues du second iconoclasme», Byz 31
131), Londres 1981, N° VII; J. Gouillard, «Le Synodikon de l’Orthodoxie. Édition et
commentaire», TM 2 (1967) 1-316:149-152; Gounelle, «Traductions de textes
hagiographiques», 65-68. — V. Rizzone, «I vescovi di Siracusa tra VIII e IX secolo e la
diffusione dell’iconoclasmo in Sicilia. Fonti documentarie e archeologiche», in: S.
Cosentino, M. E. Pomero, G. Vespignani (éd.), Dialoghi con Bisanzio. Spazi di
discussione, percorsi di ricerca. Atti [...] (QRB 20), Spolète 2019, 925-942. Les
archevêques byzantins de Syracuse préféraient le plus souvent résider à CP. Ce fut
notamment le cas de Grégoire Asbestas (Γρὴγόρὶος Ἀσβεστᾶς, 844-853, 858-867:
les faveurs de notre archevêque. Théodore était peut-être originaire de Sicile.
9
Fontes: 1 I Tim 6, 16 = Passio, 6; cf. P. Petitmengin, «Tertullianus redivivus»,
REAug 19 (1973) 177-185:184. — H. J. Frede (Hg.), Epistulae ad Thessalonicenses,
Timotheum, Titum, Philemonem, Hebraeos (Vetus Latina 25.1), Fribourg 1975-1982,
certe et inflexibilem obstinationem debere puniri.» = Passio, 14. Dans la tradition latine
ancienne, les attestations de la PS sont rares. On signale ci-après les principales.
Augustin est le seul a avoir laissé des sermons sur ces martyrs, prêchés pour leur dies
natalis. Testimonia latina: 1 Tertullien, Ad Scap. [CPL 24], III, 4: SC 2, 1129; 2 Acta
Cypriani [HL 472.4] 32, 3: «Cyprianus episcopus dixit: “Fac quod tibi praeceptum est; in
re tam iusta nulla est consultatio”» (Bastiaensen, Atti e passioni, 22411-12 = Passio, 11:
«Speratus dixit: In re tam iusta nulla est commutatio»); 3 Passio s. Felicis episcopi
Tubzacensis [HL 596.5], 31: Musurillo, The Acts of the Christian Martyrs. Vol. II, 270:
«Qua completa oratione, ductus a militibus decollatus est, et positus in via quae dicitur
martyrum Scillitanorum in Basilica Novarum ubi dicit: “mulierem fortem quis inveniet?”
CCL 41, 467505-506 = Passio, 9; cf. CCL 41, 445); 299F (PLS 2, 78920-23 = Passio, 7) (cf.
CTC 363.5), 313D 4, 155 (Bas. Scilitanorum, voir infra): CCL 41Ba, 105-131; 299D
(Bas. Novarum?, voir infra); 299E (Tractatus de natale Sanctorum Scilitanorum in
Basilica Novarum): «Martyrum Christi virorum et feminarum fortitudo Christus. Si enim
viri soli in passione»: F. Dolbeau, «Le sermon d’Augustin, Guelf. 30 (299E), pour la
fête des Scillitains. Introduction et édition critique», in: A. Dupont, W. François, J.
Leemans (éd.), Nos sumus tempora. Studies on Augustine and His Reception Offered
voir infra). Cf. H. R. Drobner, Augustinus von Hippo. Sermones ad populum.
Überlieferung und Bestand, Bibliographie-Indices (SVigChr 49), Leyde 2000, 160, 169,
181; E. Teselle, «Exploring the Inner Conflict. Augustine’s Sermons on Romans 7 and
8», in: F. Van Fletern e.a., Augustine. Biblical Exegete, New York 2001, 313-345;
Guelf. 30», 43-70. Sur les basiliques: L. Ennabli, Carthage, une métropole chrétienne
du IVe à la fin du VIIe s. (Études d’Antiquités africaines), Paris 1997, 20.7 (Bas.
Novarum), 27.10-11 (Bas. Fausti), 32.16 (Bas. Scilitanorum); Dolbeau, «Le sermon
d’Augustin, Guelf. 30», 45-46 (L’A. identifie les deux basiliques: Nov./Scil.). Les
données de Possidius (il ne recense que deux sermons en l’honneur des Scillitains)
sont incomplètes: Operum s. Augustini elenchus [CPL 359], X6.125: Per natalem ss.
mm. Scilitanorum tractatus duo (cf. CCL 41, 445; F. Dolbeau, Augustin d’Hippone.
Vingt-six sermons au peuple d’Afrique [EA. Série antiquité 147], Paris 1996, 186, 280;
Dolbeau, «Le sermon d’Augustin, Guelf. 30», 43-48:47); M. Marin, «Agostino celebra i
martiri Scillitani. Il Sermo 299/D», in: I. Aulisa, L. Avellis, A. Campione, L. Carnevale,
A. Laghezza (éd.), Esegesi, vissuto cristiano, culto dei santi e santuari. Studi di storia
del cristianesimo per G. Otranto (QVC 34), Bari 2020, 395-404; M. Marin, «I sermoni
agostiniani sui martiri Scillitani. Struttura e modi espositivi», Maia. Rivista di letterature
classiche 73 (2021) 352-364; 5 Gesta conl. Carthag. anno 411, I, 2; 55; 143; 206; II, 2;
III, 2: CCL 149A, 547, 88361, 12521,14910, 1615, 1806 ǁ SC 195, 5608, 670383, 79222 ; 224,
9245, 9826 (Ecclesia Scilitana). Cf. DACL 9 (1930) 1298 (Σκήλὴ); SC 194, 105, 383;
373, 1462-1463; PCBE I 387 (Faustinus 5), 892 (Possidius 2), 1045 (Scyllacius); Ru
Pantaleonis reliquiae Lugdunum advectae sint. Inc. Rector magnificus piusque
22 DNP 9 (2000) 1141-1143.
23 RFHMA 7 (1997) 497.
10
119, 259. Cf. H. Quentin, Les martyrologes historiques du Moyen Age. Étude sur la
formation du martyrologe romain, Paris 1908, réimpr. Spolète 2002, 508-510; CCM 52,
XXIII; Ru 53 n. 55; Holtz, «Les hendécasyllabes de Florus», 89-100; 8 Officium in diem
s. Sperati et Marine: M. Férotin, Le Liber mozarabicus sacramentorum et les
manuscrits mozarabes (Instrumenta Liturgica Quarreriensia 4), Rome 1995 (19121)
578 ǁ J. Janini, Liber missarum de Toledo. Vol. I (Instituto de estudios visigótico-
mozárabes de Toledo. Serie litúrgica. Fuentes 3), Tolède 1982, 472-475; 9 Missale
mozarab. mixtum: PL 85, 906B-912A (Missa s. Sperati); 10 Breviarium Gothicum [CPL
1944]: PL 86, 1162-1163 (Sanctorale, hymne Hunc urbs praepollens Africae [RHC
19270]). Cf. PL 85, 18, 43, 905 n. b; R. E. Messenger, «The Mozarabic Hymnal»,
TAPA 75 (1944) 118; A. Fábrega Grau, Pasionario hispánico. Vol. I (MHS. Serie
litúrgica 6), Madrid 1953, 220-221; Férotin, Le Liber mozarabicus sacramentorum, 137;
M. Férotin, Le Liber ordinum en usage dans l’Église wisigothique et mozarabe
d’Espagne du Ve au XIe s. (Instrumenta Liturgica Quarreriensia 6), Rome 1996 (19041),
503309-317. — Inscriptions: 12 CIL 25036 ǁ L. Ennabli, Les inscriptions funéraires
chrétiennes de Carthage. Vol. III (CEFR 151), Rome 1991, 298 (sanc Speratus); 13
CIL 25037 (beat[i]ssimi martyres), conservées au Musée du Bardo (Tunis); 14 CIL
20600 (auj. Louvre, N° 3023) ǁ DACL 11 (1933) 302-303 (Fig. 7933) ǁ BS 11 (1968)
739 (Citinus) (Cittinus?). Cf. DACL 11 (1933) 302 (Fig. 7933). — Y. DuvaL, Loca
sanctorum Africae. Le culte des martyrs en Afrique du IVe au VIIe s. Vol. II (CEFR 58),
15 CIL 25677 (Rustica Polionis F[il(ia)] Iscilitana). Cf. S. Gsell, «Chronique
archéologique africaine», MAH 20 (1900) 126; Ru 48. — Martyrologes: 16 Kalend.
Carthag. [CPL 2030]: PL 13, 1222 ǁ H. Lietzmann, Die drei ältesten Martyrologien
(Kleine Texte 2), Bonn 19112, 5. Cf. V. Saxer, «Afrique latine», Hagiographies I [1994]
25-95 (79, 81, 82); 17 Martyrol. Hieroym. [CPL 2031]: AASS. Nov. II.2 [1931] 379-380;
18 Kalend. Synait. [CPL 2030a]: J. Gribomont, «Le mystérieux calendrier latin du
Sinaï. Éd. et commentaire», AB 75 (1957) 113, 118; 19 Kalend. marm. Neapol. [saec.
IX: CPL 2043]: H. Delehaye, «Hagiographie napolitaine», AB 57 (1939) 5-64: 27 ǁ D.
Mallardo, Il calendario marmoreo di Napoli (BELS 18), Rome 1947 (CD-ROM, Naples
2007), 23. Sur la diffusion du culte à Naples: Ru 64. — Delehaye, «Hagiographie
napolitaine», 5-64:28; E. A. Gitto, Santi africani venuti dal mare nell’agiografia
campana altomedievale. La Passio s. Prisci e la Vita s. Castrensis tra storia e
(292.2). Cf. Quentin, Les martyrologes, 508-510; MR 292 n. 2; 21 Tetrasticon de
Martyrologium: J. Dubois, Le Martyrologe d’Usuard. Texte et commentaire (SH 40),
Bruxelles 1965, 268-269.
Sainte-Croix n° 40, Xe s. Vol. I (OCA 165), Rome 1962, 344: «Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, ἄθλὴσὶς
τῶν ἁγίων μαρτΰρων Σπεράτου καὶ Βερονίκὴς». Mss: Patm. gr. 266 [P], saec. X, f°
Hierosol. S. Crucis 40 [H], saec. X, f° 189; Paris. BN gr. 1587 [D], saec. XII; Paris.
Coisl. gr. 223 [Mc], anno 1300-1301. Cf. SEC X-XI, XI-XIV, XVI, XLI-XLII; MGDF II 1; J.
25 RFHMA 7 (1997) 502-503.
26 ODB 3 (1991) 2132-2133.
11
XI [1868] 179-180; SEC 826 47: «Qua ratione venerit in societatem cum Βερονίκῃ [H,
Bibliografia dei manoscritti greci del Fondo del SS. Salvatore di Messina (Testi e studi
bizantino-neoellenici 12), Rome 2002, 115-116. — A. Mancini, Codices graeci
Monasterii Messanensis S. Salvatoris (Atti della R. Accademia Peloritana 22.2),
Messine 1907, 200-201; M. B. Foti Il monastero del S.mo Salvatore in lingua phari.
Proposte scrittorie e coscienza culturale, Messine 1989, 40-41, 62, 66 n. 4, 92; M. Re,
«Nota su Nicola d’Oria», BBGG 43 (1989) 53-60; A. Jacob, «De Messine à Rossano.
Les déplacements du copiste salentin Nicolas d’Oria en Italie méridionale à la fin du
XIIIe s.», BBGG 44 (1990) 26-27; M. Stelladoro, «Daniele monaco, scriba del SS.mo
[Can. 24]: AHG XI [1978] 314-324 (même ms., f° 183-189) (Ode ζʹ.143-149 mutilés); 5
Anonymus, In s. Speratum et socios martyres Scilitanos [Can. 25]: AHG XI [1978] 325-
appartiennent à une acolouthie de Jean le Moine (S. Eustratiadès, Είρμολόγιον,
Chennevières-sur-Marne 1932 [= EE], 94.133), ceux du Can. 25 (Odes αʹ, θʹ) à
596-599; Ru 50, 62; MGH. Libri memor. II/2 [2001] 1097; A. Borst, Schriften zur
Komputistik im Frankenreich von 721 bis 818. Vol. III (MGH. Quellen 21), Hannover
greco (Innografi italo-greci 2), Grottaferrata 1947, 75* (IHEG V.2 307). Sur cet
hymnographe: Beck1 609; E. Follieri, «Santi occidentali nell’innografia bizantina», in: V.
Arangio-Ruiz (éd.), L’Oriente cristiano nella storia della civiltà. Atti [...] (Accademia
Nazionale dei Lincei. Problemi attuali di scienza e di cultura. Quaderno 62), Rome
1964, 254; G. Schirò, «Stefano italo-greco, monaco innografo», BBGG 1 (1947) 39-50,
65-81, 155-178, 210-219; Ch. Hannick, «Hymnographie et hymnographes sabaïtes»,
in: J. Patrich (éd.), The Sabaite Heritage in the Orthodox Church from the Fifth Century
to the Present. Monastic Life, Liturgy, Theology, Literature, Art, Archaeology (OLA 98),
μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ. Vol. II, Athènes 1868, 266 = Macaire de Simonos-Petras,
Synaxaire. Vies des saints de l’Église orthodoxe. Vol. V, Thessalonique 1996, 157-158;
8 Κ. Doukakès, Mέγας Συναξαριστης πάντων τῶν ἁγίων. Vol. VII, Athènes 1891, 235
(cf. TB II 936); 9 Mηναῖα (17 juillet), éd. I. Nicoliadès, Athènes 1905, 83.
31 Szövérffy II 61.
32 TB II 905-1021:935.21.
12
III.
TEXTUS
Passio Sanctorum Scil(l)itanorum
Μαρτύριον τοῦ ἁγίου και καλλινίκου μάρτυρος Σπεράτου
(voir supra)
1
domni nostri imperatoris promereri, si ad bonam mentem redeatis.
Ἐπὶ Πέρσαντος το δεύτερον καὶ Κλαυδὶανοῦ τῶν ὑπάτων, προ ὶϛ
βουλευτὴρίῳ ἤχθὴσαν παραστάσὶμοὶ Σπερᾶτος, Νάρτζαλος καὶ
Κὶττῖνος, Δονᾶτα, Σεκούνδα καὶ Ἐστία, προς οὓς Σατουρνῖνος ὁ
ἀνθύπατός φὴσὶν· Ἐδύνασθε παρα τοῦ ἡμῶν αὐτοκράτορος
συγχωρήσεως ἀξὶωθῆναὶ, ἐαν ἄρα σόφρονα λογὶσμον ἀνακαλέσὴσθε.
2
Speratus dixit: Numquam malefecimus, iniquitati nullam operam
praebuimus; numquam malediximus, sed male accepti gratias egimus;
propter quod imperatorem nostrum observamus.
33 Voir n. 3.
Le Secretarium/Βουλευτήριον désignait probablement la pièce du Palais
proconsulaire où l’on administrait la justice. Voir R. Färber, «Secretarium», RAC 30
(2019) 88-94. — Ru 87-88, 117 ǁ Hu 46. — H. Leclercq, Les martyrs. Recueil de
pièces authentiques sur les martyrs depuis les origines du christianisme jusqu’au XXe
Practices, Theologies, and Traditions (The Anchor Bible Reference Library), New
Haven 2012, 123. — R. Hanslik, «Secretarium und Tribunal in den Acta martyrum
Scillitanorum», in: L.J. Engels, H. W. F. M. Hoppenbrouwers, A. J. Vermeulen (éd.),
Mélanges offerts à Mlle Chr. Mohrmann, Utrecht 1963, 165-172.
Forme
lexicale
rare
pour
Καρχὴδών/Καρκχὴδών.
Les
lemmes
Καρθαγένὴ/Καρθαγένα sont attestées chez Photius (Bibliotheca, codd. 53-54, éd. R.
Henry, I, Paris 1959, 4140, 4325, 443 ǁ PG 103, 92C12, 96B3, C6) et dans le Suidae
Lexicon (éd. A. Adlers, III, Leipzig 1833, 38 n. 383). Voir Ru 61 ǁ Hu 48. Carthage était
la capitale de la Province d’Africa Proconsularis et le siège du gouverneur.
13
Ὁ δε ἅγὶος Σπερᾶτος ἀπεκρίνατο λέγων· ‘Οὐδέποτε ἐκακουργήσαμεν,
οὐδέποτε κατὴρασάμεθα, ἀλλα μὴν καὶ κακῶς δεχθέντες
εὐχαρὶστοῦμεν, ἐπεὶδὴ τῷ θεῷ ἡμῶν καὶ βασὶλεῖ δουλεύομεν.
3
eius salute supplicamus, quod et vos quoque facere debetis.
Σατουρνῖνος ὁ ἀνθύπατος ἔφὴ· Ἀλλα καὶ ἡμεῖς θρὴσκεύομεν, καὶ ἁπλῆ
ἡ καθ’ ἡμᾶς θρὴσκεία καθέστὴκεν· καὶ δὴ ὀμνύομεν κατα τῆς
συμπεφυκυίας εὐδαὶμονίας τοῦ δεσπότου ἡμῶν βασὶλέως καὶ ὑπερ τῆς
αὐτοῦ σωτὴρίας ἱκετεύομεν· ὃ καὶ ὑμᾶς ὡσαύτως χρῆ ποὶεῖν.
4
Speratus dixit: Si tranquillas praebueris aures tuas, dico mysterium
simplicitatis.40
Ὁ δε ἅγὶος Σπερᾶτος εἶπεν· Ἐαν γαλὴνὶώσας μοὶ τας σας ἀκοας
παράσχοὶς, ἐρῶ το τῆς ἀλὴθοῦς ἁπλότὴτος μυστήρὶον.
5
Saturninus dixit: Initianti tibi mala de sacris nostris aures non praebebo;
sed potius iura per genium domni nostri imperatoris.
Σατουρνῖνος ὁ ἀνθύπατος ἔφὴ· Ἐναρξαμένου σου πονὴρα λέγεὶν κατα
τῶν ἡμετέρων ἱερέων τας ἀκοάς μου οὐ προσθήσω· ἀλλ’ ὀμόσατε
μᾶλλον κατα τῆς εὐδαὶμονίας τοῦ δεσπότου ἡμῶν αὐτοκράτορος.
6
Speratus dixit: Ego imperium huius seculi non cognosco; sed magis illi
Deo servio, quem nemo hominum vidit nec videre his oculis potest [cf. I
Sur la signification de simplex, simplicitas (§ 4): Seeliger/Wischmeyer,
110 ǁ Hu 63-67:63 (avec discussion des différentes interprétations). — A. Rossi,
«Mysterium simplicitatis. Escatologia e liturgia battesimale negli Acta Scilitanorum»,
14
omnium gentium.
Ὁ ἅγὶος Σπερᾶτος λέγεὶ· Ἐγω τὴν βασὶλείαν τοῦ νῦν αἰῶνος οὐ
γὶνώσκω· αἰνῶ δε καὶ λατρεύω τῷ ἐμῷ θεῷ, ὃν οὐδεὶς τῶν ἀνθρώπων
τεθέαταὶ· οὐδε γαρ οἷόντε τούτοὶς τοῖς αἰσθὴτοῖς ὄμμασὶ. κλοπὴν οὐ
πεποίὴκα· ἀλλ’ εἴ τὶ καὶ πράσσω, το τέλος ἀποτίνυμὶ, ὅτὶ ἐπὶγὶνώσκω
τον κύρὶον ἡμῶν καὶ βασὶλέα τῶν βασὶλέων καὶ δεσπότὴν πάντων τῶν
ἐθνῶν.
7
Saturninus proconsul dixit ceteris: Desinite huius esse persuasionis.
Speratus dixit: Mala est persuasio homicidium facere, falsum
testimonium dicere.
Σατουρνῖνος ὁ ἀνθύπατος ἔφὴ προς τους λοὶπούς· Ἀπόστὴτε ἀπο τῆς
ἀποδεὶχθείσὴς ταύτὴς πὶθανότὴτος. Ὁ ἅγὶος Σπερᾶτος ἔφὴ· Ἐκείνὴ
ἐστὶν ἐπὶσφαλὴς πὶθανότὴς, το ἀνδροφονίαν κατεργάζεσθαὶ ἢ
ψευδομαρτυρίαν κατασκευάζεὶν.
8
Saturninus proconsul dixit: Nolite huius dementiae esse participes.
Cittinus dixit: Non habemus quem timeamus, nisi domnum Deum
Σατουρνῖνος ὁ ἀνθύπατος εἶπεν· Μὴ βουλὴθῆτε τῆς τοσαύτὴς μανίας
καὶ παραφροσύνὴς γενέσθαὶ ἢ δεὶχθῆναὶ συμμέτοχοὶ. Ὁ δε ἅγὶος
Κὶττῖνος ὑπολαβων ἀπεκρίνατο· Ἡμεῖς οὐκ ἔχομεν ἕτερον ὃν
φοβὴθῶμεν, εἰ μὴ κύρὶον τον θεον ἡμῶν τον ἐν τοῖς οὐρανοῖς
κατοὶκοῦντα.
9
ἄνθρωπον καθήμενον ἐπὶ το τελώνιον [bureau de la douane], Ματθαῖον λεγόμενον, καὶ
λέγεὶ αὐτῷ· Ἀκολούθεὶ μοὶ. Καὶ ἀναστας ἠκολούθὴσεν αὐτῷ.»). Il désigne ici les impôts.
processuali (STCI 1), Milan 1973, 142-143; H. A. Gärtner, «Die Acta Scillitanorum in
15
Donata dixit: Honorem Caesari quasi Caesari, timorem autem Deo [cf.
ipsud volo esse.
Ἡ δε ἁγία Δονᾶτα ἔφὴ· Τὴν μεν τὶμὴν τῷ Καίσαρὶ ὡς Καίσαρὶ, τον
φόβον δε τῷ θεῷ ἡμῶν ἀποδίδομεν. Ἡ δε ἁγία Ἑστία λέγεὶ· Ἐγω
Χρὶστὶανὴ καθίσταμαὶ. Ἔτὶ δε ἡ ἁγία Σεκοῦνδα ἔφὴ· Ὅπερ εἰμί, καὶ
δὶαμεῖναὶ πορεύομαὶ.
10
Saturninus proconsul Sperato dixit: Perseveras Christianus? Speratus
dixit: Christianus sum; et cum eo omnes consenserunt.
Τότε Σατουρνῖνος ὁ ἀνθύπατος τῷ ἁγίῳ Σπεράτῳ εἶπεν· Ἐπὶμένεὶς
ὡσαύτως Xρὶστὶανός; Ὁ ἅγὶος Σπερᾶτος εἶπεν· Χρὶστὶανος ὑπάρχω. Το
αὐτο δε καὶ οἱ λοὶποὶ πάντες ἅγὶοὶ εἶπαν.
11
Speratus dixit: In re tam iusta nulla est commutatio.
Σατουρνῖνος ὁ ἀνθύπατος ἔφὴ· Μὴ ἄρα προς δὶάσκεψὶν ἀναμονῆς
χρῄζετε; Ὁ ἅγὶος Σπερᾶτος ἔφὴ· Ἐν πράγματὶ οὕτως ἐγκρίτῳ οὐδεμία
καθίσταταὶ βουλὴ ἢ δὶάσκεψὶς.
12
Saturninus proconsul dixit: Quae sunt res in capsa vestra? Speratus
dixit: Libri et epistulae Pauli viri iusti.44
Sur l’origine et la diffusion de l’appellation Christianus/Χριστιανός: RAC 2 (1954)
1114-1138 (H. Karpp) ǁ Ru 107 ǁ Hu 84-86. — K. McColm, Ego Christianus sum.
Cultural Appropriation and the Discourse of Early Christian Martyrdom, Diss.,
Christian Martyrs and Christ», in: G. J. M. Bartelink, A. Hilhorst, C. H. Kneepkens (éd.)
Eulogia. Mélanges offerts à A. A. R. Bastiaensen à l’occasion de son soixante-
tra ortoprassia e “nomen Christianum”», Rivista di Diritto Romano 22 (2022) 311-341
panorama di accezioni dei termini Romanus e barbarus, Christianus e paganas negli
scritti di Salviano», SP 97 (2017) 129-142.
Les Épitres pauliniennes et d’autres textes sacrés d’après l’interprétation la plus
accréditée. L’existence d’une traduction latine de l’Écriture en Afrique déjà à cette
époque est controversée. Pour les interrogatoires sur la possession des textes sacrés,
16
Σατουρνῖνος ὁ ἀνθύπατος ἔφὴ· Ὁποῖαὶ πραγματεῖαὶ τοῖς ὑμετέροὶς
ἀπόκεὶνταὶ σκεύεσὶν; Ὁ ἅγὶος Σπερᾶτος εἶπεν· Αἱ καθ’ ἡμᾶς βίβλοὶ καὶ αἱ
προσεπὶτούτοὶς ἐπὶστολαὶ Παύλου τοῦ ὁσίου ἀνδρός.
13
Saturninus proconsul dixit: Moram XXX dierum habete et recordemini.45
Speratus iterum dixit: Christianus sum; et cum eo omnes consenserunt.
Σατουρνῖνος ὁ ἀνθύπατος ἔφὴ· Προθεσμία τρὶάκοντα ἡμερῶν ὑμῖν
ἔστω εἴ πως σωφρονήσὴτε. Ὁ ἅγὶος Σπερᾶτος παρ’ αὐτα ἀπεκρίνατο·
Χρὶστὶανος ἀμετάθετος τυγχάνω. τοῦτο δε καὶ οἱ λοὶποὶ ὁμοθυμαδον
συναπεφθέγξαντο.
14
Saturninus proconsul decretum ex tabella recitavit: Speratum,
Nartzalum, Cittinum, Donatam, Vestiam, Secundam, et ceteros ritu
Romanorum morem redeundi obstinanter perseveraverunt, gladio
animadverti placet.47
J. Den Boeft, J. Bremmer, «Notiunculae martyrologicae IV», VigChr 45 (1991) 116-
(1964) 231-233 ǁ S. Mangano, Sant’Euplo, un martire catanese da riscoprire. I luoghi
Hagiographies III [2001] 17-97: 52-55 ǁ M. Re, «Italo-Greek Hagiography», in: CBH II
storica sopra s. Euplio diacono e martire protettor principale della città di Trevico,
Organo dell’Associazione “P. S. Mancini” di Trevico 23 (2005) 25-75 (N° spécial); T.
Sardella, G. Zito (éd.), Euplo e Lucia (304-2004). Agiografia e tradizioni cultuali in
Sicilia. Atti [...] (Quaderni di Synaxis 18), Catane 2006; M. Stelladoro, Euplo-Euplio
martire. Dalla tradizione greca manoscritta (Teologia e cultura religiosa 153), Milan
2006. — A. Dufourcq, Étude sur les Gesta Martyrum romains. Vol. II (BEFAR 83),
Paris 1907, 177-185; F. Corsaro, «Studi sui documenti agiografici intorno al martirio di
s. Euplo», Orpheus 4 (1957) 33-62.
Condamnation à la décollation. Les chrétiens étaient conduits en général sur le lieu
condamnation. La décollation (decollatio, τραχὴλοκοπία) était une des condamnations
les plus fréquentes. Elle ne comportait pas la flagellation qui accompagnait
habituellement les exécutions capitales. À ce sujet: Ru 115-116, 118 ǁ Hu 13, 107-108,
113. — V. Skånland, «Spiculator», Symbolae Osloenses 38 (1963) 94-119;
nell’immaginario collettivo occidentale. Un percorso diacronico e intertestuale tra storia
σπεκουλάτωρ and the Origin of His Gospel», Journal for the Study of the New
17
Τότε Σατουρνῖνος ὁ ἀνθύπατος τὴν περὶ αὐτῶν ψῆφον ἐξεφώνὴσεν
οὕτω περὶέχουσαν· τον Σπερᾶτον, Νάρτζαλλον καὶ Κὴττῖνον, Δονᾶτόν
τε Ἐστίαν καὶ Σεκοῦνδαν, καὶ τους ἀφάντους, ὅσοὶ τῷ χρὶστὶανὶκῷ
θεσμῷ ἑαυτους κατεπὴγγείλαντο πολὶτεύεσθαὶ, ἐπεὶ καὶ χαρὶστὶκῆς
αὐτοῖς προθεσμίας τοῦ προς τὴν τῶν ὁρωμένων ἐπανελθεῖν
παράδοσὶν, ἀκλὶνεῖς τὴν γνώμὴν δὶέμεὶναν, ξίφεὶ τούτους ἀναὶρεθῆναὶ
δέδοκταὶ παρ’ ἡμῖν.
15
Speratus dixit: Deo gratias agimus. Nartzalus dixit: Hodie martyres in
caelis sumus: Deo gratias.48
Τότε τοίνυν ὁ ἀθλοφόρος τοῦ Χρὶστοῦ Σπερᾶτος ἐπαλλόμενος
εὐχαρὶστίαν τῷ θεῷ ἡμῶν τῷ προσκεκλὴκότὶ αὐτους εἰς τον ὑπερ
αὐτοῦ θάνατον ἀνέπεμψεν. Ὁ δε ἅγὶος Νάρτζαλλος χαίρων εἶπεν·
Σήμερον ἀλὴθῶς μάρτυρες ἐν οὐρανοῖς τυγχάνομεν εὐάρεστοὶ τῷ θεῷ.
16
Nartzalum, Cittinum, Veturium, Felicem, Aquilinum, Laetantium,
Ianuariam, Generosam, Vestiam, Donatam, Secundam duci iussi.50
Τότε τοίνυν Σατουρνῖνος ὁ ἀνθύπατος δὶα τοῦ κήρυκος τα τῶν ἁγίων
μαρτύρων ὀνόματα κὴρυχθῆναὶ προσέταξεν, τουτέστὶ τον Σπερᾶτον,
Ἰανουρίαν, Γενερῶσαν, Ἐστίαν, Δονᾶταν καὶ Σεκούνδαν.
Dans le sens chrétien, le vocable martyr (μάρτυς, témoin) est attesté pour la
sujet: DACL 10 (1932) 2359-2512: 2361. — Ru 117 ǁ Hu 111. Sur le martyre de
Policarpo. Critica storica e fortuna agiografica di un caso giudiziario in Asia minore
l’encontre du consensus général, l’A. date des années 260-280 le Martyrium (p. 209-
221:221). — C. Markschies, «Martyrium als Imitation des leidenden Christus.
Beobachtungen zum Polykarp-Martyrium und seiner Vorgeschichte», in: A.
Bettenworth, D. Boschung, M. Formisano (éd.), For Example. Martyrdom and Imitation
in Early Christian Texts and Art (Morphomata 43), Paderborn 2020, 99-122; M.
Formisano, «Text, Authenticity, and Imitation. The Example of the Martyrium
Polycarpi», ibid., 123-142; M. Saavedra, «La tradición juánica en el Asia Menor y el
Martirio de Policarpo», SP 124 (2021) 217-222.
L’authenticité de ce passage (en substance une reprise du § 14) est controversée:
Ru 117-118 ǁ Hu 113-115. Sur la liste des noms de la PS, voir supra.
18
17
Uniuersi dixerunt: Deo gratias. Et ita omnes simul martyrio coronati
omnia secula seculorum. Amen.
Τὴνὶκαῦτα οὖν πάντες οἱ ἅγὶοὶ τον θεον δοξολογοῦντες ὁμοφώνως
ἔφασκον· Σοὶ εὐχαρὶστοῦμεν, τρὶσάγὶε κύρὶε, καὶ σε μεγαλύνομεν, ὅτὶ
τον ἀγῶνα τῆς ὁμολογίας ἵλεως ἐτελείωσας, καὶ δὶαμένεὶ σου ἡ βασὶλεία
εἰς τους αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν.
Καὶ ἀναπεμψάντων αὐτῶν το ἀμὴν ἐτελεὶώθὴσαν τῷ ξίφεὶ, μὴνὶ Ἰουλίῳ
1853
(a) Ἦσαν οὖν ὁρμώμενοὶ οἱ ἅγὶοὶ ἀπο Ἰσχλὴ τῆς Νουμὴδίας,
κατάκεὶνταὶ δε πλὴσίον Καρθαγέννὴς μὴτροπόλεως· ἐμαρτύρὴσαν δε
ἐπὶ Πέρσαντος καὶ Κλαυδὶανοῦ τῶν ὑπάτων καὶ Σατουρνίνου
ἀνθυπάτου, “καθ’ ἡμᾶς δε βασὶλεύοντος τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰὴσοῦ
Χρὶστοῦ· ᾧ πρέπεὶ πᾶσα δόξα, τὶμὴ καὶ προσκύνὴσὶς συν τῷ παναγίῳ
καὶ ζωοποὶῷ πνεύματὶ νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τους αἰῶνας τῶν αἰώνων.
(b) Ἐπλήσθὴ συν θεῷ το μαρτύρὶον τῶν ἁγίων Σπεράτου, Ναρτζάλου,
Κὴττίνου, Οὐετουρίου καὶ τῶν συν αὐτοῖς.
IV. BIBLIOGRAPHIA
1.Répertoires bibliographiques, dictionnaires, ouvrages généraux: C. G. Conticello,
(1950) 1014-1021; BS 11 (1968) 732-741; QBP I 160, 491; BBKL 9 (1995) 1246-1247;
LMA 7 (1995) 1652-1653; LThK3 9 (2000) 356-357; NDP III 4779 ǀ C. Baronius,
Ligne ajoutée (voir supra). — «μὴνὶ Ἰουλίῳ ὶζ: according to the Greek version (as it
is) the execution took place on the same day as the interrogation, since the same date
of was mentioned at the beginning in AMS 1. As has been shown above, there are
nonetheless reasons to doubt this chronology, since there may well have been
intermissions on more than one occasion, notably after AMS 13; 15; and 17 (see
above on ita). However this may be, by the time the Greek version reached its present
state, the traditional date to celebrate the Scillitan martyrs seems to have been fixed on
17 July.» (Hu 120).
Basile de Césarée/Jean Chrysostome, Divina Liturgia [CPG 2906, 4686.]: Μεγάλη
συναπτή (Ἐκφώνησις). Éd. F. E. Brightman, Liturgies Eastern and Western. Vol. I,
19
Mémoires pour servir à l’histoire ecclésiastique des six premiers siècles Vol. III, Paris
1701, 131-135; J. Mabillon, Vetera analecta, Paris 1723, 172 ; P. Monceaux, Histoire
littéraire de l’Afrique chrétienne. Vol. I, Paris 1901, 61-70; E. Buonaiuti, Il cristianesimo
nell’Africa Romana, Bari 1928, 3-8; G. Lazzati, Gli sviluppi della litteratura sui martiri
nei primi quattro secoli, Turin 1956, 128-130; M. Schanz, Geschichte der römischen
Literatur. Vol. III (Handbuch der Klassischen Altertums-Wissenschaft 8), Munich
19593, 439-440; H. Delehaye, Les passions des martyrs et les genres littéraires
(SH 13B), Bruxelles 19662, 60-63, 393-400; J. Fontaine e.a. (éd.), Le monde latin
antique et la Bible (BTT 2), Paris 1985, 49-50, 89, 263, 316, 318, 341, 574; W.
Berschin, Biographie und Epochenstil im lateinischen Mittelalter. Vol. I (Quellen und
Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters 8), Stuttgart 1986, 37-42;
V. Saxer, «Afrique latine», Hagiographies I [1994] 29-33; A. Wlosok, «Acta (Passio)
contesti, pubblico (Letteratura cristiana antica 23), Brescia 2010, 39, 79, 90; V. Hunink,
[2018]; H. R. Seeliger, W. Wischmeyer, Märtyrerliteratur. Hrsg., eingeleitet, übersetzt
martyrs scilitains. Texte traduit, présenté et annoté par J.-M. Salamito, in: B. Pouderon,
J.-M. Salamito, V. Zarini (éd.), Premiers écrits chrétiens (BPl 617), Paris 2016, 280-
282, 1243-1245. — The Manuscripts of the Acts of the Scillitan Martyrs: The Tertullian
2.Monographies: B. Aubé, Étude sur un nouveau texte des Actes des martyrs
Diss., Louvain 1971; F. Ruggiero, Atti dei martiri Scilitani (ALM 9.1.2), Rome 1991 (rec.
F. Dolbeau, in: REAug 38 [1992] 361-362 = CTC 363.5); V. Hunink, Acta Martyrum
Scillitanorum. A Literary Commentary (GIFBib 24). Turnhout 2021 (124-131: Bibliogr.).
3. Articles et études diverses: 1858. E. Le Blant, La question du vase de sang, Paris
scholarum quae summis auspiciis Regis Augustissimi Guilelmi Imperatoris Germaniae
in Universitate Fridericia Guilelmia Rhenana per menses aestivos anni
CIƆIƆCCCLXXXI a die XX mensis Aprilis publice privatimque habebuntur. Insunt Acta
Scillitanorum ex cod. Carnotensi 190(a), fol. 257v-258r», AB 8 (1889) 5-8; C. De Smedt,
«De Passione martyrum Scillitanorum in cod. Bruxellensi 98-100», AB 16 (1897) 64-
65.
1903. P. Franchi de’ Cavalieri, «Le reliquie dei martiri Scillitani», RQ 17 (1903) 209-
221 = P. Franchi de’ Cavalieri, Scritti agiografici. Vol. II (ST 222) Rome 1962, 37-48
(rec. H. Delehaye, in: AB 23 [1904] 344); H. Niedermeyer, Über antike Protokoll-
Literatur, Göttingen 1918, 57-59; L. Saltet, «Le texte primitif des actes des martyrs de
Scilli», BLE 8 (1913) 108-123; C. Courtois, «Reliques carthaginoises et histoire
carolingienne», RHR 129 (1945) 57-83; A. Bellucci, «II culto dei martiri scillitani a
Napoli e s. Fulgenzio di Ruspi a Siracusa», in: Atti del I Congresso nazionale di
archeologia cristiana (Siracusa, 19-24 sett. 1950), Rome 1952, 65-92; E. Dekkers,
«Les traductions grecques des écrits patristiques latins», SE 5 (1953) 195, 231; G.
Bonner, «The Scillitan Saints and the Pauline Epistels», JEH 7 (1956) 141-146; F.
Corsaro, «Note sugli “Acta Martyrum Scillitanorum”», Nuovo Didaskaleion. Studi di
letteratura e storia cristiana antica 6 (1956) 5-51; M. Simonetti, «Qualche osservazione
a proposito dell’origine degli Atti dei martiri», REAug 2 (1956) 40-57; L. Alfonsi, «Sugli
“Atti dei martiri scillitani”», Convivium. Rivista di lettere, filosofia e storia 25 (1957) 732-
734.
20
1960. A. Schwerd, Lateinische Märtyrerakten. Ausgewählt und erläutert, Munich 1960,
25-26, 58-64; O. Hagemeyer, Ich bin Christ. Frühchristliche Martyreakten, Düsseldorf
1961, 63-80, 186-193; H. Karpp, «Die Zahl der Scilitanischen Märtyrer», VigChr 15
(1961) 165-172; C. Schick, «Per la questione del latino africano. Il linguaggio dei più
antichi Atti dei martiri e di altri documenti volgarizzanti, I. La Passio Scillitanorum e la
Passio SS. Perpetuae et Felicitatis», RIL 96 (1962) 191-209; R. Hanslik, «Secretarium
und Tribunal in den Acta martyrum Scillitanorum », in: L.J. Engels, H. W. F. M.
Hoppenbrouwers, A. J. Vermeulen (éd.), Mél. Chr. Mohrmann, Utrecht 1963, 165-172;
C. Schiavinato, «Gli atti dei martiri scillitani», Euntes docete. Commentaria Urbaniana
17 (1964) 444-464; T. D. Barnes, «Pre-Decian Acta Martyrum», JThS 19 (1968) 519-
520; V. Saxer, Vie liturgique et quotidienne à Carthage vers le milieu du IIIe s. Le
témoignage de s. Cyprien et de ses contemporains d’Afrique (SAC 29), Vatican 1969,
11, 309, 322; A. Wlosok, Rom und die Christen. Zur Auseinandersetzung zwischen
Christentum und römischem Staat (Der Altsprachliche Unterricht. Beiheft 1), Stuttgart
1970, 40-52.
1972. H. Musurillo, The Acts of the Christian Martyrs. Vol. II, Oxford 1972, réimpr.
2000, XXII-XXIII; G. Lanata, Gli atti dei martiri come documenti processuali (STCI 1),
Milan 1973, 137-144; R. Freudenberger, «Die Akten der scilitanischen Märtyrer als
historisches Dokument», WiSt 7 (1973) 196-215; Vetus Latina. Die Reste der
Altlateinischen Bibel. Vol. XXV.1: Epistulae ad Thessalonicenses, Timotheum, Titum,
Philemonem, Hebraeos. Hrsg. H. J. Frede, Fribourg 1983-1991, 152, 630; T. D.
Barnes, Tertullian. A Historical and Literary Study, Oxford 19852 (19711), 60-63, 262-
263, 277; O. Lendle, «Christliche Texte im altsprachlichen Unterricht?», Gymnasium
82 (1975) 194-224; L. F. Pizzolato, «Cristianesimo e mondo in tre passiones dell’età
degli Antonini», SPa 23 (1976) 509-514; V. Saxer, Morts, martyrs, reliques en Afrique
chrétienne aux premiers siècles. Les témoignages de Tertullien, Cyprien et Augustin à
la lumière de l’archéologie africaine (TH 55), Paris 1980, 79; V. Saxer, «La professione
di fede del martire negli atti autentici dei primi secoli», APAR 53-54 (1980-1982) 326-
327 = V. Saxer, Pères, saints et culte chrétien dans l’Église des premiers siècles (CSS
448), Aldershot 1994, N° VIII.
1982. Y. DuvaL, Loca sanctorum Africae. Le culte des martyrs en Afrique du IVe au VIIe
s. Vol. II (CEFR 58), Rome 1982, 331-335, 691-692; A. A. R. Bastiaensen, in: Atti e
passioni dei martiri (SGL), Milan 1987, 98-99, 405-411; V. Saxer, Bible et
hagiographie. Textes et thèmes bibliques dans les Actes des martyrs des premiers
siècles, Berne 1986 (cf. CTC 228.26); H. A. Gärtner, «Die Acta Scillitanorum in
Scillitanorum. A Literary Interpretation», SP 20 (1989) 8-14; F. Ruggiero, «Il problema
del numero dei martiri scilitani», CS 9 (1988) 135-152 (cf. F. Dolbeau, in: REAug 35
[1988] 331 = CTC 285.30); D. Cerullo, «Gli Atti dei martiri scillitani. Un’esperienza di
‘lingua in atto’», Aufidus. Rivista di scienza e didattica della cultura classica 23 (1994)
99-126; N. Santos Yanguas, M. García Martínez, «Los primeros mártires cristianos de
la Iglesia africana», Memorias de historia antigua 15-16 (1994-1995) 291-301; S.
Ronchey, «Les procès-verbaux des martyres chrétiens dans les Acta Martyrum et leur
fortune», MEFRa 112 (2000) 723-752; P.-I. Fransen, «Les martyrs scillitains», CPE 89
(2003) 53-56.
2004. G. Scheibelreiter, «Gegner, Feinde, Gegenspieler. Überlegungen zur Typologie
der hagiographischen Konfrontation», Mitteilungen des Instituts für Österreichische
Geschichtsforschung 112 (2004) 53-79; A. Rossi, «Mysterium simplicitatis. Escatologia
«Rhetoric of martyrs. Listening to saints Perpetua and Felicitas», JECS 14 (2006) 283-
327, A. Smarius, «Rome versus de christenen: de zaak tegen de christenen uit Scilli»,
Lampas 42 (2009) 26-41; D. Rotundo, «I Μartiri scillitani e la Tavola Peutingeriana.
Scilla “Domus Ecclesiae”», Calabria sconosciuta 131 (2011) 39-40; L. Holtz, «Les
21
hendécasyllabes de Florus, chantre des saints martyrs Cyprien, Spératus et
Pantaléon», in: C. Giraud, D. Poirel (éd.), La rigueur et la passion. Mélanges en
l’honneur de P. Bourgain (IPM 71), Turnhout 2016, 89-100; V. Hunink, «Worlds Drifting
Apart. Notes on the Acta martyrum Scillitanorum», Commentaria Classica 3 (2016) 93-
the Ancient Martyrs (OECS), Oxford 2017, 351-359.
2020. J. N. Bremmer, «God and Christ in the Earlier Martyr Acts», in: M.V. Novenson,
Monotheism and Christology in Greco-Roman Antiquity (NTSupp 180), Leyde 2020,
Martyrs?», in: A. Bettenworth, D. Boschung, M. Formisano (éd.), For Example.
Martyrdom and Imitation in Early Christian Texts and Art (Morphomata 43), Paderborn
2020, 143-169; F. Dolbeau, «Le sermon d’Augustin, Guelf. 30 (299E), pour la fête des
Scillitains. Introduction et édition critique», in: A. Dupont, W. François, J. Leemans
(éd.) Nos sumus tempora. Studies on Augustine and His Reception Offered to M.
Lamberigts (BELS 316), Louvain 2020, 43-69; M. Marin, «Agostino celebra i martiri
Scillitani. Il Sermo 299/D», in: I. Aulisa, L. Avellis, A. Campione, L. Carnevale, A.
Laghezza (éd.), Esegesi, vissuto cristiano, culto dei santi e santuari. Studi di storia del
cristianesimo per G. Otranto (QVC 34), Bari 2020, 395-404; É. Rebillard, The Early
Martyr Narratives. Neither Authentic Accounts nor Forgeries, Philadelphia 2020, 93-
124 («Materials for a Synoptic Edition of the Acts of the Scilitan Martyrs»); M. Marin, «I
sermoni agostiniani sui martiri Scillitani. Struttura e modi espositivi», Maia. Rivista di
letterature classiche 73 (2021) 352-364.
22