Manuel Holobolus
MANUEL (MAXIMUS) HOLOBOLUS
Μανουήλ [Μάξιμος] Ὁλόβωλος
(ca. 1245-1310/14)1
I. VITA
Monaco col nome di Massimo (Monastero di S. Giovanni Prodromo in Petra, CP;2 monastero di Hyakinthos [Ὑάκινθος, Κοίμησις], Nicea;3 monastero d’Agros [τοῦ Μεγάλου Ἀγροῦ], Diocesi di Cizico4), Holobolos fu direttore dell’Accademia Patriarcale (ca. 1265),5 restaurata da Germano III Gabras, patriarca di CP (1265-1266);6 d’intesa con l’imperatore Michele VIII Paleologo (1261-1282),7 professore (διδάσκαλος) di grammatica, logica e retorica, maestro dei retori (μαΐστωρ τῶν ῥητόρων) a Santa-Sofia e alla Corte imperiale (Regestes, N° 1380).
Tra i suoi studenti, si annoverano: Tommaso Gorianites (Θωμᾶς Γοριανίτης),8 molto legato al maestro cui, in un epigramma, esprime la propria gratitudine per averlo iniziato allo studio dell’Organon (Epigramma in tempus Quadragesimae [1273]. Ms. Neapol. gr. III A 6, s. XIII-XIV, f° 106. Inc.: Αἰγύπτιον τρύφημα. Ed. S. Lampros, in: NE 12 [1915] 435-438); Giovanni [Pothos] Pediasimos (᾿Ιωάννης [Πόθος] Πεδιάσιμος, ca. 1245-1310/14),9 Teodoro Hyrtakenos (Θεόδωρος Ὑρτακηνὸς, † post 1327),10 Giorgio Galesiotes (Γεώργιος Γαλησιώτης, ca.1278/80-post 1357).11 Nella Laudatio Iohannis Eleemosynarii Iunioris [BHG 934c = 889n], Costantino Akropolites († ca. 1324), figlio di Giorgio (1217-1282), legato di Michele VIII al II concilio di Lione, oppositore integerrimo alla politica unionista, tratteggia un profilo del suo maestro, rimasto anonimo, che corrisponde bene a quello di Holobolos o di Giorgio Pachymeres.12
Schieratosi dalla parte di Giovanni IV Ducas Lascaris,13 imperatore di Nicea (1258-1261), durante la riconquista di CP, fu fatto mutilare (naso e labbra mozzati) da Michele VIII e rinchiudere nel monastero di S. Giovanni Prodromo (1261-1265). Riabilitato dopo alcuni anni, diviene segretario personale (γραμματικός14) del basileus e suo consigliere nelle trattative unionistiche iniziate con la rifondazione dell’Impero romano d’Oriente (1261-1453). Fu lui, in qualità di γραμματικός, a preparare la lettera (ms. Vind. phil. gr. 321, f°141v-143v), forse mai spedita, del basileus al papa Clemente IV (1265)15: Τῷ ἁγιωτάτῳ σοφωτάτῳ μακαριωτάτῳ πάπα τῆς πρεσβυτέρας ῾Ρώμης τῷ μεγάλῳ ἀρχιερεῖ τοῦ ὑψηλοτάτου ἀποστολικοῦ θρόνου κυρῷ Κλήμεντι (Regesten, N° 1939a).16 Uno degli ambasciatori designati per recapitare la lettera fu il ben noto Niccolò di Cotrone (Νικόλαος † 1276),17 autore del celebre Libellus de fide Trinitatis analizzato da Tommaso d’Aquino nel suo Contra errores Graecorum. Inizialmente favorevole all’unione delle Chiese greca e latina, sancita dal II concilio di Lione (6 lug. 1274),18 divenne presto un risoluto oppositore. Prese parte ai sinodi delle Blacherne (1283, 1285) che condannarono l’unione ed il patriarca unionista Giovanni XI Beccos (1275-1282).19 Sotto Andronico II Paleologo (1282-1328),20 fu nominato πρωτοσύγκελλος, un titolo onorifico.21
Nel fervore dei preparativi del concilio di Lione, Holobolos fu il primo intellettuale bizantino dell’Epoca paleologa ad interessarsi attivamente alla cultura latina. Inaugurato il 7 mag. 1274, questo concilio fu tra i più solenni della storia della chiesa medievale.22 Vi presero parte centinaia di prelati e di personalità civili e religiose.23 Gregorio X (Teobaldo Visconti, 1272-1276)24 vi designò come esperti Tommaso d’Aquino (morto in viaggio a Fossanova) e Bonaventura da Bagnoregio (Μποναβεντούρας, ca. 1217-1274).25 Guidata dall’ex patriarca Germano III Gabras († 1289),26 amico e protettore di Holobolos, la delegazione bizantina era costituita da Giorgio Akropolites (ca. 1217-1282),27 Teofane, metropolita di Nicea (1272-1283),28 diversi vescovi e funzionari imperiali. La delegazione era condotta da Girolamo d’Ascoli (Ἱερώνυμος τε Ντέσκουλος, futuro papa Niccolò IV [1288-1292]29), Bonagrazia da Bologna (Μποναγράτια † 1283)30 e Giovanni Parastron (Ἰωάννης Παράστρων † 1275),31 legati papali a CP, che fungevano anche da interpreti.32 Come interprete era presente anche il domenicano Guglielmo di Moerbecke (ca. 1215-1286).33 Risalgono a questi anni di intensi scambi e negoziazioni unionistiche le traduzioni di Boezio (1265-1268). Nell’Encomium II in Michaelem Palaeologum imp. (1266), Manuele cita Virgilio (Βιργίλιος), espressione, forse, di un interesse più vasto per il mondo latino.34 Negli scolî al De topicis differentiis, utilizza anche Papias, autore del fortunato Elementarium doctrinae erudimentium (1041-1053/63) (vd. n. 54). Come più tardi i fratelli Kydones, Holobolos studiò il latino sicuramente alla scuola di missionari cattolici, domenicani o francescani. Sappiamo, infatti, che fu amico intimo e corrispondente di Simone da CP (ca.1235 – ca. 1325),35 frate domenicano, residente nel convento d’Euripos (Negroponte), poi assegnato al convento della capitale, fondato da Guglielmo Bernardo di Gaillac (1299), appartenente alla provincia di Tolosa, primo traduttore di Tommaso d’Aquino. A quest’epoca di intensi scambi unionistici, la conoscenza del latino era certamente richiesta ai segretari imperiali.
II. OPERA
Oltre alle traduzioni di Boezio, accompagnate da numerosi scolî personali,36 Holobolos ha lasciato alcuni panegirici imperiali (Michele VIII, Andronico II),37 una raccolta di 20 poemi, in versi politici, in onore di Michele VIII e di Andronico II, per le solennità di Natale (N° 1, 7, 18, 19) e dell’Epifania (N° 5-6, 10, 17, 20), destinati alla cerimonia dell’ “adorazione” (πρόκυψις) del basileus (M. Treu, BZ 5 [1896] 547),38 composizioni sacre (Carmen de S. Maria Aegyptiaca [BHG 1044b]; Monosticha in Passionem Christi; Monosticha in reliquiam Iohannis Chrysostomi [ed. M. Treu, BZ 5 [1896] 549-550); In Illud: Si habeas fidem sicut granum [Mt. 17,20] [Ms. Oxon. Barocc. 131, s. XIII, f° 240-242], etc.), profane (Solutiones Macrembolitae Aenigmatum. Mss: Marc. gr. Z. 531 [coll. 924], s. XV, f° 125v-128; Ambros. O 123 sup. [Martini-Bassi 598], s. XVI, f° 5v-9),39 scholî ai carmina figurata (In Syringen [Ps.-Teocrito], In Aram Doricam [Dosiada], In Aram Ionicam [Besantinos], In Securim [Simmia di Rodi]), divertimento letterario in versi (παίγνια), genere tipico dell’epoca ellenistica, inseriti nell’Anthologia Palatina (XV 21-22, 25-26 ǁ Theocritus quique feruntur bucolici Graeci. C. Gallavotti recensuit, Roma 1993, N° 44-49 ǁ Antologia Palatina. A cura di F. M. Pontani. Vol. IV, Torino 1981 [gr./it.]),40 due carmi funebri, in forma dialogica, per Konstantinos Maliasenos (Komnenos)41 e Andronikos Tornikes († 1259) (M. Treu, BZ 5 [1896] 550-552),42 vari discorsi, fonti importanti per la storia politica e religiosa contemporanea (ed. M. Treu, Manuelis Holoboli orationes. Vol. I-II, Potsdam 1906-1907 ǁ X. Siderides, «Μανουὴλ ῾Ολοβώλου ᾽Εγκώμιον εἰς τὸν αὐτοκράτορα Μιχαὴλ Η΄ τὸν Παλαιολόγον», ΕΕΒΣ 3 [1926] 168-191, con le osservazioni critiche di P. Agapitos, D. Angelov, «Six Essays by Theodore II Laskaris in Vindobonensis Phil. Gr. 321. Edition, Translation, Analysis», JÖB 68 [2018] 39-75 [56 n. 65]), diversi epigrammi (ICB 926, Ind. ǀ DBBE ¤).
Il supposto commento al I libro degli Analytica priora,43 segnalato da Treu, al seguito di Brandis, è in realtà un diagramma di quattordici formule mnemoniche dei sillogismi categorici (Ms. Vatic. gr. 1144, s. XIV, f° 178-189. Titulus: Τοῦ Ὀλοβόλου [sic] eἰς τὰ τρία σχήματα. Inc.: γράμματα ἐγραψε γραφίδι τεχνικός).44 Vd. I. Pérez Martín, «El Libro de Actor. Una traducción bizantina del Speculum Doctrinale de Beauvais (Vat. Gr. 12 y 1144]», REB 55 (1997) 81-136 (88 n. 24). Sul sillogismo, i suoi modi e le regole mnemoniche: I. M. Bochenski, Elementa logicae graecae, Roma 1937, 32-39; W./M. Kneale, The Development of Logic, Oxford 1991, 72-75; J. Tricot, Traité de logique formelle, Parigi 19733, 207-221.
L’attività di traduttore di Holobolos si concentrò su Boezio. Con argomenti validi, si attribuisce al nostro autore anche la traduzione del De plantis di Nicola Damasceno (N° 3). Holobolos intrattenne una corrispondenza con alcune illustri personalità dell’epoca tra le quali Simone da CP45 e Giorgio di Cipro (Γεώργιος ὁ Κύπριος, ca. 1241-1290), patriarca di Costantinopoli col nome di Gregorio II (1283-1289) (Epp. XIII-XIV).46 Verso il 1274, indirizzò una toccante lettera di condoglianze a Teodora Raoulaina (Θεοδώρα Κομνηνή Καντακουζηνή Παλαιολογίνα Ραούλαινα, ca. 1240-1300),47 nipote di Michele VIII, in occasione della morte del secondo marito, Giovanni Raoul (Ἰωάννης Κομνηνὸς Δούκας Ἄγγελος Πετραλίφης Ραούλ, † ca. 1274),48 πρωτοβεστιάριος: Ἐπιστολὴ τοῦ σοφωτάτου ῥήτορος παραμυθητικὴ πρὸς τὴν πανευγενεστάτην Κομνηνὴν κυρὰν Θεοδώραν Παλαιολογίναν τὴν Ῥαούλαιναν, ὅτε τὸν θάνατον ὑπεδέξατο ὁ εὐγενέστατος αὐτῆς ἀνὴρ ὁ πρωτοβεστιάριος. Ed. S. Kotzabassi, «Manuel Holobolos’ Letter of Consolation to Theodora Raoulaina», Parekbolai 10 (2020) 151-160 (155-159) (ex cod. unico Hierosol. S. Sepulchri 276, f° 148-151, appartenuto al patriarca Dositeo II di Gerusalemme [1641-1707]49). La lettera non è firmata. Treu attribuisce la lettera a Holobolos, retore ufficiale di corte (ῥήτωρ τῶν ῥητόρων), sulla base della qualifica del mittente (σοφώτατος ῥήτωρ). Vd. M. Treu, «Manuel Holobolos», BZ 5 (1896) 538-559 (552). — Kotzabassi, «Manuel Holobolos».
Nel Vatic. gr. 207, f° 237-238v e in altri mss, la traduzione de Dtd è preceduta da un’Ep. ad discipulos suos sull’importanza del testo. Ed. princeps: M. Treu, «Manuel Holobolos», BZ 5 (1896) 554-557. Ed. critica: Α. Megas, Μάξιμος Πλανούδης. Βοηθίου Παραμυθίας τῆς Φιλοσοφίας μετάφραση, Salonicco 1996, 391-394 ǁ M. Papathomopoulos, Anicii Manlii Severini Boethii De consolatione philosophiae. Traduction grecque de Maxime Planude. Édition critique du texte grec avec une introduction, le texte latin, les scholies et des index = Ἀννιτίου Μαλλίου Σεβηρίνου Βοηθοῦ Βίβλος Περὶ Παραμυθίας τῆς Φιλοσοφίας (CPMACAB 9), Atene 1999, 130-132 ǁ E. Fisher, «Manuel Holobolos and the Motivation for Translation», GRBS 43 (2002-2003) 89-91, 85-88 (Testo Papathomopoulos/Trad. inglese). Vd. Treu, «Manuel Holobolos», 554, 558-559. — D. Z. Nikitas, Boethius. De topicis differentiis. Kαὶ οἱ βυζαντινὲς μεταφράσεις τῶν Μανουὴλ Ὁλοβώλου καὶ Προχόρου Κυδώνη = Boethius’ De topicis differentiis und die byzantinische Rezeption dieses Werke. Παράρτημα : eine Pachymeres-Weiterbearbeitung der Holobolos-Übersetzung. Einleitung und textkritische Ausgabe (CPMACAB 5), Atene 1990, LXXXII n. 3, LXXXIX-XCIV; Fisher, «Manuel Holobolos», 77-104 (84-); B. Bydén, «“ Strangle Them with These Meshes of Syllogisms ! ”. Latin Philosophy in Greek Translations of the Thirteenth Century», in: J. O. Rosenqvist (ed.), Interaction and Isolation in Late Byzantine Culture. Papers […] (Transactions 13), Stoccolma 2004, 134-158 (143).
Un sermone sull’Annunciazione fu tradotto in slavo. Ed. Chr. Hannick, Maximos Holobolos in der kirchenslavischen homiletischen Literatur (WBS 14), Vienna 1981, 292-339 (sl./ted.). Vd. Podskalsky4 197-198. — E. Trapp, «Die kirchenslavische Version der Homilie des Maximos Holobolos und das Problem der Erschließung des griechischen Originals», in: H.-B. Harder, H. Rothe (ed.), Studien zu Literatur und Kultur in Osteuropa. Bonner Beiträge […] (BGLS 18), Vienna 1983, 313-324; R. Stichel, «Bemerkungen zur Predigt des Manuel/Maximos Holobolos auf das Fest der Verkündigung Mariens», ZSP 45 (1985) 379-433.
Segnaliamo, infine, che Giorgio Galesiotes ha composto una monodia funebre in onore del maestro (Monodia in Manuelem Holobolum. Ms Vatic. gr. 112, s. XIV, f° 27-29. Inc.: Οὐ δεινὰ μόνον ἐξαίφνης πεπόνθαμεν. Ed. I. Kouruses, in: Ἀθηνᾶ 75 [1974-1975] 335-374 [Testo : 349-354]).50
Catalogus operum: M. Treu, «Manuel Holobolos», BZ 5 (1896) 538-559. — GBL 546, 770-773; DAGL 418; ICB 926 (Epigrammi) ǀ DBBE(¤): [2289] Τῶν συλλογισμῶν ταῖσδε πλεκτάναις, φίλε/τραχηλιῶντας Ἰταλοὺς κρατῶν, πνίγε. [2391] Ἤχημα Μουσῶν ἡ Θεοκρίτου σύριγξ. [2453] Σύριζε τὴν σύριγγα τήνδε συντόμως,/εἴ τις λόγων πέφυκας ἔννουν τεκνίον/καὶ γάλα Μουσῶν ἐξαποθλίβειν θέλεις. [6324] Δυσσαέων μελιχρᾶς Δαυίδου λύρας ὥστιδος ὀμφαί.
TLG: 4065.003 (Oratio catechetica); 4065.005 (Translatio Boethii De topicis differentiis); 4065.006 (Manuelis sive Maximi Holoboli scholia in translationem suam); 4065.007 (Prooemium in translationem Boethii De topicis differentiis); 4065.008 (Orationes in imperatorem Michaelem Palaeologum); 4065.009 (Explicatio Evang. Matth. XVII, 20); 4065.010 (Encomium in imperatorem Michaelem Palaeologum); 4065.011 (Versus in sanctum imperatorem inter festum luminum ad thronum); 4065.012 (Translatio Boethii de hypotheticis syllogismis); 4065.013 (Panegyricus ad Michaelem VIII Palaeologum).
III. BIBLIOGRAPHIA
1. Fonti: Georgio Pachymeres, Relationes historicas, III, 11. Ed. A. Failler, V. Laurent, Georges Pachymérès. Relations historiques (CFHB. Series Parisiensis 24.1), Parigi 1984, 258-259 (gr./fr.); IV, 11; V, 12 (p. 368-371, 478-47914-20); VII, 8 (CFHB 24.3, Parigi 1999) 34-35; De Michaele Palaeologo, III, 11; IV, 14; V, 12; 20. Ed. I. Bekker, Georgii Pachymeris De Michaele et Andronico Palaeologis libri tredicim. Vol. I (CSHB), Bonn 1835, 192-193, 282-283, 374-375, 391-396 (392-393); De Andronico Palaeologo, I, 8; 35. Ed. I. Bekker, Georgii Pachymeris De Michaele et Andronico Palaeologis libri tredicim. Vol. II (CSHB), Bonn 1835, 25, 90 (889: Ind.). — Regestes, N° 1376, 1380, 1404, 1527, 1621.
2. Letteratura secondaria: PLP 21047 ǀ A. Failler, «Quelques remarques sur le fascicule 9 du Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit», REB 49 (1991) 263-270 (264). — GBL 546, 770-771, 780; Beck1 119, 315, 704; Hunger, Literatur I 37, 129, 172, 192. – II 105, 115, 146; DAGL 418-419; Podskalsky5 17, 37 n. 19, 68-70. — Chr. Hannick, Maximos Holobolos in der kirchenslavischen homiletischen Literatur (WBS 14), Vienna 1981. — C. N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204-ca. 1310) (TSHC 11), Nicosia 1982, 50-59, 210 (Ind.); S. Mergiali, L’enseignement et les lettrés pendant l’époque des Paléologues (1261-1453) (ΕΦΛ 5), Atene 1996, 20-21, 298 (Ind.); Ch.K. Angelopoulos, Μεταφράσεις έργων της λατινικής γραμματείας στα ελληνικά κατά την πρώιμη Παλαιολόγεια περίοδο. Η περίπτωση του Μάξιμου Πλανούδη, Diss., Ioannina 2016, 33-34, 49-57. — M. Treu, Maximi Monachi Planudis epistulae, Bratislava 1890, 192-193, 202; M. Treu, «Mazaris und Holobolos», BZ 1 (1892) 86-97 (sul suo omonimo, n. 1); M. Treu, «Manuel Holobolos», BZ 5 (1896) 538-559; C. Wendel, «Die Technopägnien-Ausgabe des Rhetors Holobolos», BZ 16 (1907) 460-467; C. Wendel, «Die Technopägnien-Scholien des Rhetors Holobolos», BZ 19 (1910) 331-337. — E. Trapp, «Die kirchenslavische Version der Homilie des Maximos Holobolos und das Problem der Erschließung des griechischen Originals», in: H.-B. Harder, H. Rothe (ed.), Studien zu Literatur und Kultur in Osteuropa. Bonner Beiträge […] (BGLS 18), Vienna 1983, 313-324; R. Stichel, «Bemerkungen zur Predigt des Manuel/Maximos Holobolos auf das Fest der Verkündigung Mariens», ZSP 45 (1985) 379-433; E. Fisher, «Manuel Holobolos and the Motivation for Translation», GRBS 43 (2002-2003) 77-104; D. G. Angelov, «The Confession of Michael VIII Palaiologos and King David. On a Little Known Work by Manuel Holobolos», JÖB 56 (2006) 193-204; L. Ferreri, «Il commento di Manuele Olobolo all’Ara dorica di Dosiada. Storia della tradizione ed edizione critica», ΝεΡω 3 (2006) 317-354; E. Fisher, «Manuel Holobolos, Alfred of Sareshal, and the Greek Translator of Ps.-Aristotle’s De plantis», CM 57 (2006) 189-212; E. Fisher, «Manuel Holobolos and the Role of Bilinguals in Relations Between the West and Byzantium», in: A. Speer, D. Wirmer (ed.), Knotenpunkt Byzanz. Wissensformen und kulturelle Wechselbeziehungen (MisMed 36), Berlino 2012, 210-222; K. Kubina, Die enkomiastische Dichtung des Manuel Philes. Form und Funktion des literarischen Lobes in der frühen Palaiologenzeit (BA 38), Berlino 2020, 42, 155 n. 518, 156, 157 n. 528, 167, 231 n. 314, 263, 273 n. 516, 281 n. 544; C. G. Conticello, «Tommaso d’Aquino e Bisanzio: Testi e teologia. Il contributo tomista all’Ellenismo medievale », in: E. G. Farrugia, G. Rigotti (ed.), A Common Mission. The Oriental Congregation and the Oriental Institute (1917-2017). Acts […] (OCA 308), Roma 2020, 211-249 (229-230); S. Kotzabassi, «Manuel Holobolos’ Letter of Consolation to Theodora Raoulaina», Parekbolai 10 (2020) 151-160.
IV. TRADUCTIONES
A. Anicius Manlius Torquatus Severinus Boethius
(Roma, ca. 480 – Pavia, ca. 524)51

Boezio nell’atto di scrivere, sormontato dalla Maiestas Domini
Ms. Paris. lat. 6401, ca. 1000, f° 158v.52
1. De topicis differentiis, Lib. I, 2-III, 9.53
CPL 889 ǀ HL § 711 ǀ CALMA II.4 (2007) 429.5
Titulus: Βοετίου φιλοσόφου λατίνου περὶ τόπων διαλεκτικῶν διαίρεσις ἀρίστη μεταγλωττισθεῖςα παρὰ τοῦ ἀξιολογωτάτου ῥήτορος κυροῦ Μαξίμου τοῦ Ὁλοβώλου.
Inc.: Πρότασίς ἐστι λόγος ἀληθὲς ἢ ψευδὲς σημαίνων. — Des. (Testo) : Οὗτοί εἰσιν οἱ διαλεκτικοὶ τόποι […] ἀπῄτει σὺν Θεῷ διεξεληλύθαμεν. Des. (Epigramma): [2289] τραχηλιῶντας Ἰταλοὺς κρατῶν πνίγε.
Mss: 23 (s. XIII-XVII). — XIII: Vatic. gr. 207 (1267-1269 Nikitas), f° 237-272v (con l’Ep. ad discipulos suos), codex vetustior; Monac. gr. 487, f° 201-270. XIV: Berol. Phillipps 1519 (115), f° 1-19v; Florent. Laurent. Plut. 71.33, f° 45-76v; Paris. gr. 2094, f° 52v; Vatic. gr. 899, an. 1382-1394, f° 61-98v. XV: Florent. Riccard. 50, f° 60; Monac. gr. 502, f° 58-78v; Monac. gr. 543, f° 151-206; Mutin. Estensis α.T.9.13 (Puntoni 50), f° 238-261v; Oxon. Barocc. 83, f° 153-202; Oxon. Barocc. 106, f° 97-127v; Oxon. Auct. T.5.13 (Misc. 275), f° 321-345v. XV-XVI: Paris. Suppl. gr. 238, f° 145-191v; Mutin. Estensis α.T.8.18 (Puntoni 249), f° 453-477; Vatic. Palat. gr. 235, f° 1-31v. XVI: Paris. gr. 2103, f° 145-193v; Paris. gr. 2830, an. 1515, f° 131-170v; Taurin. B.III.34 (Pasini 122), f° 10-31v; Vindob. hist. gr. 128, f° 25v-32v; Vatic. gr. 1733, f° 72-73v; Vatic. Palat. gr. 386, f° 122v-135v. XVII: Mosq. GIM Sinod. gr. 324 (Vlad. 444), f° 289-312v. Vd. D. Z. Nikitas, Eine byzantinische Übersetzung von Boethius’ “ De hypotheticis syllogismis ” (Hypomnemata 69), Göttingen 1982, 9-16; D. Z. Nikitas, Boethius. De topicis differentiis. Kαὶ οἱ βυζαντινὲς μεταφράσεις τῶν Μανουὴλ Ὁλοβώλου καὶ Προχόρου Κυδώνη = Boethius’ De topicis differentiis und die byzantinische Rezeption dieses Werke. Παράρτημα : eine Pachymeres-Weiterbearbeitung der Holobolos-Übersetzung. Einleitung und textkritische Ausgabe (CPMAPB 5), Atene 1990, LXXXI-XCVII (LXXXIII); Ch. K. Angelopoulos, Μεταφράσεις έργων της λατινικής γραμματείας στα ελληνικά κατά την πρώιμη Παλαιολόγεια περίοδο. Η περίπτωση του Μάξιμου Πλανούδη, Diss., Ioannina 2016, 50-52. — P. Canart, «À propos du Vaticanus graecus 207. Le recueil scientifique d’un érudit constantinopolitain du XIIIe s. et l’emploi du papier “ à zig-zag ” dans la capitale byzantine», ICS 7 (1982) 271-298 = P. Canart (ed.), Études de paléographie et de codicologie (ST 450), Città del Vaticano 2008, 759-786; E. Kaltsogianni, «A Byzantine Metrical ‘ Ekphrasis ’ of Spring. On Arsenios’ Verses on the Holy Sunday», MG 10 (2010) 61-76; T. Migliorini, S. Tessari, «Ῥεῖτε δακρύων, ὀφθαλμοί, κρονοὺς ᾑματωμένους. Il carme penitenziale di Germano II patriarca di Costantinopoli», MG 12 (2012) 155-180 (157-158); N. Zagklas, Theodore Prodromos. The Neglected Poems and Epigrams. Edition, Translation and Commentary, Diss., Vienna 2014, 131.
Ed. princeps. J. Wegelin, Anitii Manlii Severini Boetii de differentiis Topicis libri quatuor, tres priores quidem non tam metaphrasi quam scholiis græcis incerto autore, quartus vero latine saltem, sed ex recognitione ad vetustas membranas, e codd. mss. Bibliothecæ Augustanæ sic primum editi […], Augsburg 1604(¤) (ex codd. Monac., sine auctore), 12-156 (Testo), 183-268 (Scholî, N° 1-270), con traduzione latina. Lettera dedicatoria dell’editore, Johann Wegelin (1568-1627), a Daniel Hainzel, nobile augustano (Praefatio). Vd. VD17 23:286258T. — Wegelin, Anitii Manlii Severini Boetii de differentiis Topicis, [I]-[X] (Praefatio), 183; Nikitas, Boethius. De topicis differentiis, infra, LXXXIX, CXXXVI. Ed. critica. D. Z. Nikitas, Boethius. De topicis differentiis. Kαὶ οἱ βυζαντινὲς μεταφράσεις τῶν Μανουὴλ Ὁλοβώλου καὶ Προχόρου Κυδώνη = Boethius’ De topicis differentiis und die byzantinische Rezeption dieses Werke. Παράρτημα : eine Pachymeres-Weiterbearbeitung der Holobolos-Übersetzung. Einleitung und textkritische Ausgabe (CPMACAB 5), Atene 1990, 95-145 (Testo), 149-204 (Scholî, N° 1-270). L’opera non è stata tradotta per intero (Lib. I, 2-III, 9: Wegelin 1604, 2-[Propositio est oratio]-157 [explicuimus] ǁ Nikitas 1990, 2-71), probabilmente in ragione delle lacune del ms. latino impiegato. La traduzione si conclude con un epigramma, indirizzato al lettore (p. 14526-27): «[2289] Τῶν συλλογισμῶν ταῖσδε πλεκτάναις, φίλε,/τραχηλιῶντας Ἰταλοὺς κρατῶν, πνίγε. Trad. (Anthol. Gr. Append. IV.123): «Hisce syllogismorum laqueis, amice,/superbientes Italos victor eneca»: E. Cougny, Epigrammatum Anthologia Palatina, cum Planudeis et Appendice nova epigrammatum veterum ex libris et marmoribus ductorum. Vol. III, Parigi 1890, 423, 440 (comm.).
La nutrita serie di scolî (270) filologici e dottrinali aveva uno scopo soprattutto didattico. Alcuni di essi (N° 9, 145-146, 155) permettono di conoscere gli strumenti utilizzati dall’autore (e.g.: Elementarium doctrinae erudimentium di Papias54), altri ci ragguagliano sui sentimenti (negativi) nutriti dai Bizantini sulla lingua latina (N° 98, 178, 220).55
Ultimo trattato logico di Boezio, il De differentiis topicis fu composto poco tempo dopo i Commentaria in Ciceronis Topica [N° 3]56 e terminato verso il 522, poco prima della carcerazione e morte dell’autore. Caratterizzata da grande sistematicità, l’opera intende fornire una tecnica per trovare con facilità gli argomenti per qualsiasi quaestio, evitando le antilogie sofistiche, mediante il ricorso a schemi universali (τόποι, loci communes), metodo teorizzato per la prima volta da Aristotele nei Topica, tradotti dall’autore.57 Gli Analytica trattano della struttura del sillogismo in generale, delle sue figure, dei modi o schemi (σχήματα) e del sillogismo scientifico, in cui consiste la vera dimostrazione; i Topica trattano di quello dialettico (DPA I 493.3).
Come enunciato nel Prologus (I, 1; vd. II, 10, 1; 12, 4; III, 2, 1 [Themistius]), l’autore attinge al commento di Cicerone (n. 56) e alla parafrasi (perduta) di Temistio.58 Alla luce delle divergenze riscontrate tra i due insegnamenti, il primo prevalentemente retorico, il secondo eminentemente dialettico, l’autore intraprese la composizione del Dtd allo scopo di mostrare la possibile via di conciliazione tra queste due tradizioni filosofiche. Il trattato si compone di quattro libri: I. Il primo libro è una sorta di compendio delle conoscenze logiche di base indispensabili a chi intende accostarsi alla disciplina. Vengono spiegate le nozioni basilari (propositio, quaestio, conclusio, argumentum). II: Vengono introdotte la nozione di argumentatio e le due specie di loci ereditate da Temistio: proposizione massima (maxima propositio), differenza delle proposizioni massime (maximarum propositionum differentia). Il seguito è dedicato all’esposizione della divisione temistiana dei loci. Ciascun locus è illustrato con un esempio. III: Espone la divisione ciceroniana dei loci e dimostra la sua compatibilità con quella di Temistio. IV: L’ultimo libro è interamente dedicato all’esposizione dei loci rethorici e delle somiglianze e differenze tra loci rhetorici e dialectici.
Dopo alcuni secoli di relativo oblio, l’opusc. comincia a circolare verso la fine del sec. X.59 Rapidamente i testi boeziani, traduzioni e monografie logico-retoriche, diventano parte integrante del corpus della cd. Logica vetus e fungevano da introduzione alle opere logiche di Aristotele e di Porfirio. Fino alla metà del XII sec., essi fanno parte del curriculum studiorum delle scuole.60 Tuttavia, anche dopo la rinascita aristotelica, ad opera soprattutto di Giacomo Veneto (Iacobus Veneticus Graecus, ca. 1136 – ca. 1169)61, con la progressiva affermazione della Logica nova, il Dtd continua ad essere studiato e commentato. Nei secc. XVI-XVIII, Pietro Ramo (1515-1572), Gottfried Wilhelm von Leibniz (1646-1716), Gottlieb Baumgarten (1714-1762), tra gli altri, continuano a mostrare nei loro scritti interesse per la monografia boeziana.62
Si indicano di seguito i principali commenti medievali del trattato. Per un quadro completo: Mirabile (¤). — A. Van De Vyver, «Les étapes du développement philosophique du Haut Moyen-Âge», RBPH 8 (1929) 425-452; N. J. Green-Pedersen, «Discussions about the Status of the Loci Dialectici in Works from the Middle of the 13th Century», CIMGL 20 (1977) 38-78; N. J. Green-Pedersen, «The Doctrina of Maxima Propositio and Locus Differentia in Commentaries from the 12th Century on Boethius’ Topics», StMe 18.2 (1977) 125-164; N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984 (418-431: 26 commenti recensiti [secc. XI-XIV], in gran parte anonimi); E. Stump, «Boethius’ Theory of Topics and Its Place in Early Scholastic Logic», in: L. Obertello (ed.), Atti. Congresso internazionale di studi boeziani […], Roma 1981, 249-262 (L’Autrice ha individuato alcuni manuali di logica contenenti una trattazione specifica sulla topica boeziana); E. Stump, Dialectic and Its Place in the Development of Medieval Logic, Ithaca 1989, 159-262; E. Stump, «Topics. Their Development and Absorption into Consequences», in: N. Kretzmann, A. Kenny, J. Pinborg (ed.), The Cambridge History of Later Medieval Philosophy, Cambridge 1982 (Trad. it. [FA 494], Milano 1999), 273-299. — H. Hansen, «Boethius’ De topicis differentiis, Commentaries on», in: H. Lagerlund (ed.), Encyclopedia of Medieval Philosophy. Philosophy Between 500 and 1500, Londra 2011, 176-178. — F. Magnano, Il De topicis differentiis di Severino Boezio (MaPh 41), Palermo 2014, 86-89 ǀ F. Magnano, Boethius. On Topical Differences. A Commentary (TEMA 89), Barcellona 2017, XCI- XCIV ǀ F. Magnano, Severino Boezio. Le differenze topiche. Testo latino a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati, Milano 2017, 59-65. — G. d’Onofrio, Fons scientiae. La dialettica nell’Occidente tardo-antico (NM 30), Napoli 1986, 275-320; G. d’Onofrio, «Topica e sapere teologico nell’alto medioevo», in: J. Biard, F. Mariani Zini (ed.), Les lieux de l’argumentation. Histoire du syllogisme topique d’Aristote à Leibniz (SAr 22), Turnhout 2009, 141-170; F. Magnano, «La teologia topica dell’Expositio Psalmorum di Cassiodoro», in: La teologia dal V all’VIII secolo fra sviluppo e crisi. XLI Incontro […] (SEA 140), Roma 2014, 361-394. Vd. anche P. O. Lewry, «Boethian Logic in the Medieval West», in: M. T. Gibson (ed.), Boethius. His Life, Thought and Influence, Oxford 1981, 90-134; I. Biffi, C. Marabelli (ed.), Figure del pensiero medievale. Vol. IV, Milano 2009, 69-73 (J. Brams).
- Gerberto d’Aurillac (Gerbertus Aureliacensis, Sylvester II, ca. 940/5-1003): Commentarium in Boethii De topicis differentiis [Opus deperditum]. Vd. P. Stoppacci, Clavis gerbertiana. Gerbertus Aureliacensis (Quaderni di CALMA 3), Firenze 2016, 295. — A. Van De Vyver, «Les étapes du développement philosophique du Haut Moyen-Âge», RBPH 8 (1929) 425-452 (441-446); N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 123. — Sull’autore e sull’opera: EPA II 116 ǀ Stoppacci, Clavis gerbertiana. — Ch. H. Lohr, Commentateurs d’Aristote au Moyen-âge latin. Bibliographie de la littérature secondaire récente (Vestigia 2), Friburgo 1988, 68; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.1 (CPMA. Subsidia 17), Firenze 2013, 229-230; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. V (CPMA. Subsidia 15), Firenze 2005, 140. — U. Lindgren, Gerbert von Aurillac und das Quadrivium. Untersuchungen zur Bildung im Zeitalter der Ottonen (SuA18), Wiesbaden 1976; F. G. Nuvolone, Da Gerberto a Silvestro II. Ermeticità di nome, numeri e Croce nell’anno Mille, Bobbio 2013. — C. E. Lutz, Schoolmasters of the 10th Century, Hamben CT 1977, 127-147; L. C. Paladino, «Suos liberaliter instruxit. L’insegnamento di Gerberto d’Aurillac», in: L. Mecella, L. Russo (ed.), Scuole e maestri dall’età antica al Medioevo. Atti […] (Cultura studium 89), Roma 2017, 88-100; P. Stoppacci, «Una silloge per tre maestri: Il codex Renati e la dialectica Boethii tra Gerberto d’Aurillac, Abbone di Fleury e Fulberto di Chartres», MJ 52 (2017) 1-30. Vd. anche n. 77.
- Anonimo [Arnulphus Laudunensis, saec. XI ?]: De topicis differentiis (mutilo). Inc.: Primum oportet dicere in omni libro quae sit materia, deinde quae sit intentio. Ed. H. Hansen «An Early Commentary on Boethius’ Topics», CIMGL 76 (2005) 51-127. Nella Historia Francica, a proposito della morte di Guglielmo il Conquistatore († 1087), l’autore menziona un Arnulphus tra gli illustri maestri di dialettica del tempo: Historiae Francorum ab anno Christi DCCCC ad ann. MCCLXXXV. Scriptores veteres XI, Francoforte 1596, 88. Sull’autore e sull’opera: N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 147-153, 347-348, 419 (B.3). — Y. Iwakuma, «‘Vocales’, or Early Nominalists», Traditio 47 (1992) 37-111; Hansen «An Early Commentary on Boethius», 45-130 (45-47).
- Guglielmo di Champeaux (Guillelmus de Campellis, ca. 1070-1122): Commentum in Boethii De differentiis topicis. Inc.: Intentio Boethii est in hoc opere verisimilium argumentorum copiam demonstrare. Mss: Aurel. Médiathèque lat. 266 (261), s. XII, p. 43-74v; Paris. Arsenal lat. 910, s. XII, f° 105-120v; Vatic. Reg. lat. 230, s. XIII, f° 72-79v. Sull’autore e sull’opera : Mirabile(¤) ǀ LThK2 X 1176; CALMA IV.6 (2014) 621.3. — Ch. H. Lohr, Commentateurs d’Aristote au Moyen-âge latin. Bibliographie de la littérature secondaire récente (Vestigia 2), Friburgo 1988, 78; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.1 (CPMA. Subsidia 17), Firenze 2013, 171; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. V (CPMA. Subsidia 15), Firenze 2005, 245. — N. Green-Pedersen, «William of Champeaux on Boethius’ Topics according to Orléans Bibl. Mun. 266», CIMGL 13 (1974) 13-30; N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 165-168, 172, 174, 420, 422 (B.8).
- Pietro Abelardo (Petrus Abaelardus, 1079-1142), Logica «ingredientibus» [Glossae super Topica]. Inc.: Topicorum intentio est, sicut Boethius in sequentibus dicturus est verisimilium argumentorum id est probabilium. Des.: argumentationis quae est inductio… Ed. M. Dal Pra, Pietro Abelardo. Scritti di logica, Firenze 19692, 205-330. Sull’autore e sull’opera : Mirabile(¤) ǀ CALMA I.1 (2000) 5.17. — Ch. H. Lohr, Commentateurs d’Aristote au Moyen-âge latin. Bibliographie de la littérature secondaire récente (Vestigia 2), Friburgo 1988, 190-194; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.2 (CPMA. Subsidia 18), Firenze 2010, 60-63 (61.2). Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. V (CPMA. Subsidia 15), Firenze 2005, 383-392. — M. Dal Pra, Pietro Abelardo. Scritti di logica, Firenze 19692, XXXI-XXXIX; N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 165-176, 194-200, 205-206, 424 (B.12); E. Stump, Dialectic and Its Place in the Development of Medieval Logic, Ithaca 1989, 89-110. — J. E. Brower, K. Guilfoy (ed.), The Cambridge Companion to Abelard, Cambridge 2004, 22-23, 158-199.
- Nicola di Parigi (Nicolaus Parisiensis, fl. 1230-1263): Notule super librum Topicorum Boethii. Inc.: Syllogismus dialecticus duplicem habet virtutem, unam quam contrahit a dispositione terminorum et propositionum, aliam quam contrahit ab habitudine terminorum. Mss: Monac. Clm 14460, sec. XIII ex., f° 152-166v; Cantabr., Peterhouse 205, sec. XIII ex., f° 84v (Frammento). Sull’autore e sull’opera : Mirabile(¤) ǀ Ch. H. Lohr, Commentateurs d’Aristote au Moyen-âge latin. Bibliographie de la littérature secondaire récente (Vestigia 2), Friburgo 1988, 182; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.2 (CPMA. Subsidia 18), Firenze 2010, 37-38 (37.4); Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. V (CPMA. Subsidia 15), Firenze 2005, 375. — P. Glorieux, La Faculté des arts et ses maîtres au XIIIe siècle (EPhM 59), Parigi 1971, N° 320 ǀ O. Weijers, Le travail intellectuel à la Faculté des arts de Paris. Textes et maîtres (ca. 1200-1500). Vol. VI (SAr 13), Turnhout 2005, 191-197 (196). — N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 125, 130, 226, 227, 244, 250, 278, 322, 363-364 (estratti), 428 (B.20). — H. Hansen, A. M. Mora Márquez, «Nicholas of Paris on Aristotle’s Perihermeneias 1-3», CIMGL 80 (2011) 1-88; H. Hansen, «Strange Finds, or Nicholas of Paris on Relations», in: J. L. Fink (ed.), Logic and language in the Middle Ages. A volume in honour of Sten Ebbesen (IMPh 4), Leida 2013, 139-154; S. Ebbesen, «<Nicolaus Parisiensis>, Scriptum super Librum Divisionum Boethii. An Edition», CIMGL 90 (2021) 1-69 (5-6).
- Martino di Dacia (Martinus de Dacia, ca. 1240-1304): Quaestiones super librum Topicorum Boethii. Inc.: Circa librum Topicorum Boethii quaeritur: Quid sit in eo subiectum, utrum syllogismus dialecticus sive argumentatio dialectica? Et videtur quod non… Ed. H. Roos, Martini de Dacia Opera (CPhDMA 2), Copenhagen 1961, 317-327. Sull’autore e sull’opera: Mirabile(¤) ǀ Ch. H. Lohr, Commentateurs d’Aristote au Moyen-âge latin. Bibliographie de la littérature secondaire récente (Vestigia 2), Friburgo 1988, 170; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.2 (CPMA. Subsidia 18), Firenze 2010, 11-12 (12.5); Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. V (CPMA. Subsidia 15), Firenze 2005, 361-362. — P. Glorieux, La Faculté des arts et ses maîtres au XIIIe siècle (EPhM 59), Parigi 1971, N° 302; O. Weijers, Le travail intellectuel à la Faculté des arts de Paris. Textes et maîtres (ca. 1200-1500). Vol. VI (SAr 13), Turnhout 2005, 107-110 (110). — N. Green-Pedersen, «On the Interpretation of Aristotle’s Topics in the Thirteenth Century», CIMGL 9 (1973) 1-46 (5-9); N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 429 (B.21).
- Rodolfo il Bretone (Radulphus Brito, Radulphus Reginaldi Britonis, † 1320-1321): Quaestiones super librum Topicorum Boethii. Inc.: His habitis circa librum Topicorum Boethii quaeritur, primo de subiecto. Arguitur quod non, quia illud de quo determinatur in alia scientia, non est subiectum in isto libro. Ed. N. J. Green-Pedersen, «Radulphus Brito. Commentary on Boethius’ De differentiis topicis & The Sophism Omnis homo est omnis homo», CIMGL 26 (1978) 1-92. Sull’autore e sull’opera: Mirabile(¤) ǀ Ch. H. Lohr, Commentateurs d’Aristote au Moyen-âge latin. Bibliographie de la littérature secondaire récente (Vestigia 2), Friburgo 1988, 208-209; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.2 (CPMA. Subsidia 18), Firenze 2010, 115-119; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. V (CPMA. Subsidia 15), Firenze 2005, 410-412 ǀ Stanford Encyclopedia of Philosophy [2020](¤). — P. Glorieux, La Faculté des arts et ses maîtres au XIIIe siècle (EPhM 59), Parigi 1971, N° 375 ǀ O. Weijers, M. B. Calma, Le travail intellectuel à la Faculté des arts de Paris. Textes et maîtres (ca. 1200-1500). Vol. VIII (SAr 25), Turnhout 2010, 43-64 (53-54). — N. J. Green-Pedersen, «On the Interpretation of Aristotle’s Topics in the Thirteenth Century», CIMGL 9 (1973) 1-46 (5-9); Green-Pedersen, «Radulphus Brito. Commentary on Boethius», 1-121; N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 96-97, 236-239, 246-248, 259-260, 365-368, 429 (B.22). — I. Costa, Radulfus (Radulphus) Brito. Questiones super Librum Ethicorum Aristotelis (CCM 294), Turnhout 2022.
Come risulta dall’Ep. ad discipulos,63 Holobolos si servì dell’opera per l’attività didattica. Il numero relativamente alto di mss e l’Epitome di Pachymeres64 attestano il notevole successo ottenuto. La traduzione e gli scolî di Holobolos arricchiscono considerevolmente il gruppo dei commenti greci e bizantini ai Topica, pochi e in genere assai sommari. Vd. Appendix A.
Data: Mag./giu. 1265 – nov. 1268, come risulta dall’analisi del ms. Vatic. gr. 207, f° 237-278v, codex vestutior, effettuata da Canart (1982, 282-283, 294 n. 78). Nel solco di Treu, seguito dalla ricerca recente, l’editore attribuisce la paternità della traduzione delle opere logiche boeziane a Holobolos. Vd. contra S. Kugéas, «Analekta Planudea», BZ 18 (1909) 120-126; A. Pertusi, «La fortuna di Boezio a Bisanzio», AIPHOS 11 (1951) 301-322 (312-318), seguiti dalla manualistica65. Questi studiosi attribuiscono la traduzione a Planudes, senza tuttavia addurre ragioni concludenti. Le traduzioni di Holobolos sono contemporanee della Catena aurea di Tommaso d’Aquino.66 Se si accetta la cronologia abituale, Holobolos aveva allora 25-30 anni, Tommaso 40-43 anni.
L’Epitome di Giorgio Pachymeres
Alcuni mss. (s. XIII-XVII. – Codex vetustior Athon. Iber. 191 [Lambros 4311], s. XIII, f° 1v-4v) (Nikitas, p. CXXXIX-CLIII) attribuiscono a Giorgio Pachymeres67 un breve compendio dell’opera, con vari schemi.
Titulus: Ἡ διαίρεσις τῶν τόπων τῶν διαλεκτικῶν, καθὼς διεῖλεν αὐτοὺς τῶν Ἰταλῶν τις καλούμενος Βοήτιος, οἳ δὴ καὶ μετηνέχθησαν πρὸς τὴν Ἑλλάδα διάλεκτον/Divisio locorum dialecticorum quemadmodum eos Italus quidam, vocatus Boetius, qui in graecam quoque linguam sunt translati.
Ed. D. Z. Nikitas, Boethius. De topicis differentiis. Kαὶ οἱ βυζαντινὲς μεταφράσεις τῶν Μανουὴλ Ὁλοβώλου καὶ Προχόρου Κυδώνη = Boethius’ De topicis differentiis und die byzantinische Rezeption dieses Werke. Παράρτημα : eine Pachymeres-Weiterbearbeitung der Holobolos-Übersetzung. Einleitung und textkritische Ausgabe (CPMAPB 5), Atene 1990, 233-239 ǁ TLG 3142.008.
Trad. latina. Ph. Bechius, Georgii Pachymerii Hieromnemonis, in universam fere Aristotelis philosophiam, epitome, in qua et aliorum philosophorum, qui ante et post ipsum claruere, dogmata sic enarrantur, ut iusti commentarii instar esse possit, e Graeco in Latinum sermonem nunc primum summa fide ac diligentia conversa […], Basilea 1560, 1-3(¤). Inc.: Novisse oportet, cum sint quatuor attributa, genus, proprium, definitio et accidens. Des.: Sed hoc plus efficit Aristoteles, quod singulos locos ad genera attributorum accommodavit, et unumquemque subtilius, et definitione et exemplo illustravit. Vd. VD16 G 1353. — F. Hieronymus, Griechischer Geist aus Basler Pressen. Katalog der frühen griechischen Drucke aus Basel in Text und Bild (PUB 15), Basilea 1992, N° 135. Nikitas (p. CXLIV- CXLVI) accetta l’attribuzione dell’opera a Pachymeres, contestata, senza validi argomenti, da Ebbesen, che considera il testo la traduzione di un opuscolo latino non identificato.68 Bydén emette l’ipotesi che il traduttore sia Pachymeres, ipotesi in verità poco fondata, mancando qualsiasi indizio su una possibile conoscenza del latino da parte di quest’ultimo (molto dubbia).69 Vd. F. Littig, «Die Φιλοσοφία des Georgios Pachymeres», PMGM (1891) 89-98 (90); Nikitas, Boethius. De topicis differentiis, CXXXIX-CLIII; Ch. Terezis, «George Pachymeres’s Commentary on Boethius’s De Differentiis Topicis», CIMAGL 66 (1996) 156-168. Vd. anche n. 64.
Bibliographia. Hunger, Literatur I 37. — N. Fodor, Die Übersetzungen lateinischer Autoren durch Maximos Planudes. Diss., Heidelberg 2004, 21 n. 37, 37 n. 105, 38, 197-210; W. O. Schmitt, «Lateinische Literatur in Byzanz. Die Übersetzungen des Maximos Planudes und die moderne Forschung», JÖB 17 (1968) 127-148 (142); N. G. Wilson, Filologi bizantini. Trad. G. Gigante (CFCl 5), Napoli 1990, 342-343, 353; E. Fryde, The Early Palaeologan Renaissance (1261-c. 1360) (MMe 27), Leida 2000, 88-89; N. H. Kaylor, Ph. E. Phillips (ed.), A Companion to Boethius in the Middle Ages (BCCT 30), Leida 2012, 558; Ch. K. Angelopoulos, Μεταφράσεις έργων της λατινικής γραμματείας στα ελληνικά κατά την πρώιμη Παλαιολόγεια περίοδο. Η περίπτωση του Μάξιμου Πλανούδη, Diss., Ioannina 2016, 50-51. — M. Treu, «Manuel Holobolos», BZ 5 (1896) 538-559; A. Pertusi, «La fortuna di Boezio a Bisanzio», AIPHOS 11 (1951) 301-322 (301-311); D. Z. Nikitas, «Παπίας – Ὁλόβολος», Βυζαντιακὰ 1 (1981) 59-66; D. Z. Nikitas, Boethius. De topicis differentiis. Kαὶ οἱ βυζαντινὲς μεταφράσεις τῶν Μανουὴλ Ὁλοβώλου καὶ Προχόρου Κυδώνη = Boethius’ De topicis differentiis und die byzantinische Rezeption dieses Werke. Παράρτημα : eine Pachymeres-Weiterbearbeitung der Holobolos-Übersetzung. Einleitung und textkritische Ausgabe (CPMAPB 5), Atene 1990, XII-LXXVIII, CXL-CLIII. — D. Z. Nikitas, «Boethius, De differentiis topicis. Eine Pachymeres-Weiterarbeitung der Holobolos-Übersetzung», CM 38 (1987) 267-286; D. Z. Nikitas, «Ρητορικὰ ἔργα τοῦ Κικέρωνα ὡς πηγὲς τοῦ ἔργου τοῦ Βοηθίου De topicis differentiis», in: Πρακτικά γʹ Πανελληνίου Σνμποσίου Λατινικών Σπουδών. Θέμα: Ρητορική Τέχνη και Ρητορική Διάσταση στη Λατινική Γραμματεία, Salonicco 1989, 243-279; S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 4-5, 8-9; E. Fisher, «Planoudes, Holobolos, and the Motivation for Translation », GRBS 43 (2002) 77-104; B. Bydén, «“ Strangle Them with These Meshes of Syllogisms ! ”. Latin Philosophy in Greek Translations of the Thirteenth Century», in: J. O. Rosenqvist (ed.), Interaction and Isolation in Late Byzantine Culture. Papers […] (Transactions 13), Stoccolma 2004, 133-157; J. Schneider, «Une correspondance érudite. Les lettres de Maxime Planude», ErAn 1 (2009) 63-85 (68 n. 44).
Su Boezio e sulla sua opera: L. Obertello, Severino Boezio. Vol. II: Bibliografia boeziana (ALSLM 1), Genova 1974; J. Gruber, «Boethius 1925-1998», Lustrum 39 (1997) 307-383; 40 (1998) 199-259; J. Gruber, Kommentar zu Boethius, De Consolatione Philosophiae, Berlino 20062, 409-444; J. Marenbon (ed.), The Cambridge Companion to Boethius, Cambridge 2009, 303-339; A. Doñas Beleña, «Bibliographia Boethiana», Memorabilia 13 (2011) 285-334; 15 (2012) 161-192; 15 (2013) 255-260; Ph. E. Phillips, «Anicius Manlius Severinus Boethius. A Chronology and Selected Annotated Bibliography», in: N. H. Kaylor, Ph. E. Phillips (ed.), A Companion to Boethius in the Middle Ages (BCCT 30), Leida 2012, 551-589. — Ch. H. Lohr, Commentateurs d’Aristote au Moyen-âge latin. Bibliographie de la littérature secondaire récente (Vestigia 2), Friburgo 1988, 38-42; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.1 (CPMA. Subsidia 17), Firenze 2013, 87-88; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. V (CPMA. Subsidia 15), Firenze 2005, 201-207.
Mirabile(¤) ǀ CALMA II.4 (2007) 428-431 (429.5). — Altaner § 488; QBP IV 202-217; NDP I 795-802 (U. Pizzani); S. Gersh, in: DPA 2 (1994) 117.41; P. Godet, in: DTC 2 (1910) 918-922; C. Leonardi, L. Minio-Paluello, U. Pizzani, P. Courcelle, in: DBI 11 (1969) 142-165 (¤); Verfasserlexikon 1 (1978) 908-927; L. Pozzi, in: TRE 7 (1981) 18-28; M. Bernhardt, in: LMA 2 (1983) 308-315; DAGL 135-136; H. Lagerlund (ed.), Encyclopedia of Medieval Philosophy. Philosophy Between 500 and 1500, Londra 2011, 168-176. — M. Schanz, C. Hosius, G. Krüger, Geschichte der römischen Literatur bis zum Gesetzgebungswerk des Kaisers Justinian. Vol. IV.2 (HdA 8), Monaco 1959, 148-166 (§ 1083); A. Di Berardino, B. Studer (ed.), Storia della teologia. Vol. I, Casale Monferrato 1993, 604-606; G. d’Onofrio (ed.), Storia della teologia nel Medioevo. Vol. I, Casale Monferrato 1996, 16-25, 32-33; Chr. Riedweg, Chr. Horn, D. Wyrwa, Grundriss der Geschichte der Philosophie. Die Philosophie der Antike. Vol. V.3, Basileia 2018, 2345-2381, 2401-2422. — L. Obertello, Severino Boezio. Vol. I (ALSLM 1), Genova 1974; H. Chadwick, Boethius. The Consolations of Music, Logic, Theology, and Philosophy, Oxford 1981; M. Gibson (ed.), Boethius. His Life, Thought and Influence, Oxford 1981; J. Marenbon, Boethius, Oxford 2003; F. Troncarelli, Cogitatio mentis. L’eredità di Boezio nell’Alto Medioevo (StoTe 16), Napoli 2005; Marenbon, The Cambridge Companion to Boethius, op. cit.; Chr. Vogel, Boethius’ Übersetzungsprojekt. Philosophische Grundlagen und didaktische Methoden eines spätantiken Wissenstransfers (EpBe 6), Wiesbaden 2016; F. Troncarelli, L’antica fiamma. Boezio e la memoria del sapere antico nell’Alto Medioevo (TeTe 162), Roma 2017. — P. Courcelle, «Boèce et l’Ecole d’Alexandrie», MAH 52 (1935) 185-223; P. Courcelle, Les lettres grecques en Occident. De Macrobe à Cassiodore (BEFAR 159), Parigi 19482, 257-312; B. E. Daley, «Boethius’ Theological Tracts and Early Byzantine Scholasticism», MS 46 (1984) 158-191; F. Troncarelli, «II sepolcro di Boezio», LiCa 4 (2010) 229-256 = F. Troncarelli, L’ombra di Boezio. Memoria e destino di un filosofo senza dogmi (NM 95), Napoli 2013, 33-60.
Sull’opera logica e sul Dtd (521-522): F. Magnano, Il De topicis differentiis di Severino Boezio (MaPh 41), Palermo 2014, 429-460 = F. Magnano, Boethius. On Topical Differences. A Commentary (TEMA 89), Barcellona 2017, 365-391 ǀ F. Magnano, Severino Boezio. Le differenze topiche. Testo latino a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati, Milano 2017, 300-326 (Bibliogr.). — Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.2 (CPMA. Subsidia 18), Firenze 2010, 88.11. — C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande. Vol. I, Lipsia 1855, 680-721; Schanz/Hosius/Krüger, Geschichte der römischen Literatur, op. cit., 157-159; J. Shiel, «Boethius’ Commentaries on Aristotle», MRSt 4 (1958) 217-244; L. Minio-Paluello, Opuscula. The Latin Aristotle, Amsterdam 1972, passim; L. M. De Rijk, «On the Chronology of Boethius’ Works on Logic», Vivarium 2 (1964) 1-49, 125-162; M. Asztalos, «Boethius as a Transmitter of Greek Logic to the Latin West. The Categories», HSCPh 95 (1993) 367-407; J. Magee, J. Marenbon, «Appendix: Boethius’ Works», in: Marenbon, The Cambridge Companion to Boethius, op. cit., 303–310; M. Bravo Lozano, Contribución al estudio de la terminología lógica de Boecio. Voll. I-II, Diss., Salamanca 1965. — G. Righi, A. M. S. Boezio De syllogismo categorico. Studio sul I libro (PUGe 38), Milano 1984; F. Magnano, «Boethius. The Division of Logic between Greek and Latin Traditions», in: J. Brumberg Chaumont (ed.), Ad notitiam ignoti. L’Organon dans la Translatio studiorum à l’époque d’Albert le Grand (SAr 37), Turnhout 2013, 141-171; Magnano, Il De topicis differentiis = Magnano, Boethius. On Topical Differences. — J. Pinborg, «Topik und Syllogistik im Mittelalter», in: F. Hoffmann, L. Scheffczyk, K. Feiereis (ed.), Sapienter Ordinare. FS E. Kleineidam, Lipsia 1969, 157-178 = J. Pinborg, Medieval Semantics (CSS 195), Londra 1984, N° I; M. Belli, «Boethius, Disciple of Aristotle and Master of Theological Method. The Term indemonstrabilis», in: Th. Böhm, Th. Jürgasch, A. Kirchner (ed.), Boethius as a Paradigm of Late Ancient Thought, Berlino 2014, 53-82; M. Bertagna, «Arguments and Proofs in Boethius’s De topicis differentiis», in: M. Bertagna, A. Bertolacci, A. Paravicini Bagliani (ed.), La filosofia medievale tra antichità ed età moderna. Misc. F. Del Punta, Firenze 2017, 101-138; M. Antonelli, «Un nuovo frammento dell’Introductio ad syllogismos categoricos di Severino Boezio», Documenta 2 (2019) 9-19; A. Galonnier, «Chrestomatie pour servir à l’histoire des sources philosophiques du Moyen Âge» (2017) 1-41 (23-25) (¤); D. Z. Nikitas, «The Early Literary Construct of Boethius. In Isagogen Porphyrii commenta, editio prima», in: P. Golitsis, K. Ierodiakanou (ed.), Aristotle and His Commentators. Studies in Memory of P. Kotzia (CAGB 7), Berlino 2019, 107-130.
Sulla tradizione manoscritta: Mirabile(¤). — Codices Boethiani. A Conspectus of Manuscripts of the Works of Boethius. Voll. I-IV (WIST 25, 27, 28, 29), Londra-Torino 1995, 2001, 2009, ad indicem. Vd. M. Gibson, «Codices Boethiani», RHT 14-15 (1984-1985) 71-75. – G. Milanese, «Saggio di inventario dei manoscritti del De topicis differentiis di Boezio», ALSLA 38 (1981) 480-504. — Sulla tradizione greca e latina dei Topica: M. Wallies, Die griechischen Ausleger der Aristotelischen Topik (WBSGy 65), Berlino 1891; L. G. Benakis, «Commentaries and Commentators on the Logical Works of Aristotle in Byzantium», in: R. Claussen, R. Daube-Schackat (ed.), Gedankenzeichen. FS K. Oehler, Tubinga 1988, 3-12 = L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 249-258; S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 3-60. — N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984; J. P. Casey, «Boethius’s Works on Logic in the Middle Ages», in: Kaylor/Phillips, A Companion to Boethius in the Middle Ages, op. cit., 193-220.
Su Boezio ellenista: Courcelle, Les lettres grecques en Occident, op. cit. — J.-P. Levet, «Philologie et logique. Boèce traducteur des premiers chapitres du livre I des Analytica priora d’Aristote», RHT 18 (1988) 1-62. — L. Gazziero, «“Vertendo vel etiam commentando in Latinam redigam formam” (In Aristotelis peri hermeneias commentarium. Editio secunda, II, 79.23-80.1). Boèce ou l’art de bien traduire (en commentant) et de bien commenter (en traduisant)», Rursus 10 | 2017 (¤).
2. De hypotheticis syllogismis.70
CPL 886 ǀ CALMA II.4 (2007) 429.7.
Titulus: Συλλογισμοὶ ὑποθετικοὶ τοῦ Βοετίου λατίνου μεταγλωττισθέντες παρὰ τοῦ ἀξιολογωτάτου ῥήτορος κυροῦ Μαξίμου τοῦ Ὁλοβώλου
Inc.: Πᾶς συλλογισμὸς ἐκ φανερῶν προτάσεων σύγκειται. — Des.: τοῦ ἑνὸς εἰσάγων τὸ ἕτερον.
Mss: Vatic. gr. 207, an. 1267-1269, f° 273-278; Vatic. gr. 243, s. XIII-XIV, f° 331-337. Vd. Nikitas, Eine byzantinische Übersetzung von Boethius, infra, 9-16. Ed. D. Z. Nikitas, Eine byzantinische Übersetzung von Boethius’ “ De hypotheticis syllogismis ” (Hypomnemata 69), Göttingen 1982, 176-201, con gli Scholia marginalia (in calce). Sul testo latino: Nikitas, Eine byzantinische Übersetzung, 55-99, 166-174.
Il Dhs tratta della dottrina dei sillogismi ipotetici, ὑποθετικοὶ συλλογισμοί («se A è, B è; ma A è, quindi B è»), brevemente introdotta da Aristotele negli Analytica priora (I.23 41a21b1; 29 45a23-b20; 44 50a16-b4), sviluppata da Teofrasto di Ereso e da Eudemo di Rodi in due opere perdute.71 L’opera è importante per il confronto della logica aristotelica con la logica proposizionale stoica. Boezio accenna all’argomento anche nel suo commento ai Topica di Cicerone (n. 56) e nel Ddt (N° 1), opere entrambe posteriori.
Una trattazione simile si trova in un lungo scolio greco anonimo agli Analytica posteriora, che preserva probabilmente elementi teorici elaborati prima del VI sec. Ed. Th. Waitz, Aristotelis Organon, Lipsia 1844, 9-10 ǁ S. Bobzien, «A Greek Parallel to Boethius’ De hypotheticis syllogismis», Mnemosyne 55 (2002) 287-288, con trad. inglese (288-291). Ms. Laur. Plut. 72.5, s. X2/2, f° 210-212. Inc.: Ἐν τοῖς ὑποθετικοῖς συλλογισμοῖς πρῶτοί εἰσιν οἱ ἐκ δύο ὅρων συνημμένων ἢ διαλελυμένων. Des.: τέσσαρες ἐξ ἀνομοίων μετὰ ὁμοίου ἢ ἀνομοίου τιθεμένου τοῦ συνάγοντος. Vd. C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande. Vol. I, Lipsia 1855, 656 n. 167. — M. Maróth, «Die hypothetischen Syllogismen», AASH 27 (1979) 407-436; Bobzien, «A Greek Parallel to Boethius», op. cit., 285-300. Sul ms., vd. anche V. Lorusso, «Materiali per una raccolta degli scoli greci agli Analitici posteriori di Aristotele», AION 40 (2018) 23-57 (35-48).
La data di composizione del Dhs è sconosciuta. Esso è però certamente posteriore al 515, data del secondo commento al De interpretazione (CPL 883 ǀ DPA 2 [1994] 120).72 Il titolo ha una tradizione varia. A partire dall’editio princeps (Boethius. Opera, Venezia 1491-1492 GW 4511 ǀ ISTC No.ib00767000) è stata impiegata la forma singolare (De syllogismo hypothetico). Più recentemente, sulla base delle osservazioni di Brandt (1903), si usa la forma plurale. Anticamente il testo era diviso in due libri. Nella sua edizione, Obertello ha adottato una divisione tripartita.73 Nel primo libro, probabilmente il più originale, si tratta la distinzione fra sillogismi categorici e ipotetici. Nel secondo e terzo, si passano in rassegna i sillogismi consentiti dalle proposizioni ipotetiche e si procede alla loro classificazione.
Gli autori latini nutrirono per il sillogismo ipotetico un interesse limitato e non hanno lasciato testimonianze letterarie significative. Menzionati da Cassiodoro (ca. 485 – ca. 580), i trattati De hypotheticis syllogismis (CPL 94b) di Mario Vittorino (290-364) e di un non meglio noto Tullius Marcellus di Cartagine, apparentemente autore anche di una raccolta completa delle opere greche sul soggetto, non sono pervenuti.74 Marziano Capella (sec. V) tratta brevemente del soggetto nel De nuptiis Philologiae et Mercurii [HL 710], IV, 414-422, un compendio delle arti liberali, in stretta dipendenza dai Topica di Cicerone.75
Anche il Dhs comincia a diffondersi solo a partire dal sec. X, nel clima della rinascita boeziana, centrata sopratutto sulle opere filosofiche dell’autore.76 In questa rinascita, si distinguono pensatori come Gerberto d’Aurillac († 1003) e Abbone di Fleury († 1004), autori di due dei rari trattati medievali sull’argomento, il primo andato sfortunatamente perduto.77 L’opusc. è la fonte principale del De syllogismis hypotheticis di Abbone.78 Esso influenza la dialettica di Pietro Abelardo79 e diviene uno dei testi fondatori della logica medievale. Per la natura assai complessa dell’opera, che comprende numerosi simboli e formule spesso ripetitive o distinguibili solo per un vel o una negazione, la comprensione risulta spesso impervia. Come per il Dtd, Holobolos ha accompagnato la traduzione di scolî filologici e dottrinali a scopo eminentemente didattico.
Data: Mag./giu. 1265 – nov. 1268, come il trattato precedente.
Bibliographia. D. Z. Nikitas, Eine byzantinische Übersetzung von Boethius’ “ De hypotheticis syllogismis ” (Hypomnemata 69), Göttingen 1982, 9-174; Ch. K. Angelopoulos, Μεταφράσεις έργων της λατινικής γραμματείας στα ελληνικά κατά την πρώιμη Παλαιολόγεια περίοδο. Η περίπτωση του Μάξιμου Πλανούδη, Diss., Ioannina 2016, 52-54. — K. Ierodiakonou, «The Hypothetical Syllogisms in the Greek and Latin Medieval Traditions», CIMGL 66 (1996) 96-116 (106-107). Tradizione manoscritta: Il Dhs è trasmesso da un numero molto elevato di mss: Mirabile(¤). — Codices Boethiani. A Conspectus of Manuscripts of the Works of Boethius. Voll. I-IV (WIST 25, 27, 28, 29), Londra-Torino 1995, 2001, 2009, ad indicem.
Sull’opera e sulla sua fortuna: DPA 2 (1994) 120 ǀ Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.1 (CPMA. Subsidia 17), Firenze 2013, 88.8. — C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande. Vol. I, Lipsia 1855, 680-721 (700); M. Schanz, C. Hosius, G. Krüger, Geschichte der römischen Literatur bis zum Gesetzgebungswerk des Kaisers Justinian. Vol. IV.2 (HdA 8), Monaco 1959, 148-166 (158); A. Galonnier, «Chrestomatie pour servir à l’histoire des sources philosophiques du Moyen Âge» [2017] 1-41 (19-22) (¤). — R. Van den Driessche, «Sur le De syllogismo hypothetico de Boèce», Methodos 1 (1949, Milano) 293-307; K. Dürr, The Propositional Logic of Boethius (SLFM), Amsterdam 1951; L. Obertello, A. M. Severino Boezio. De hypotheticis syllogismis. Testo, traduzione, introduzione e commento (Logicalia 1), Brescia 1969; N. Fosca, Le basi della sillogistica ipotetica boeziana, Pescara 1981; N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 79-81, 190, 203, 272-273, 276, 280, 284, 288, 294. — S. Brandt, «Entstehungszeit und zeitliche Folge der Werke von Boethius», Philologus 62 (1903) 141-154 (152-154); G. F. Pagallo, «Per un’edizione critica del De hypotheticis syllogismis», IMU 1 (1958) 69-101; G. Striker, «Zur Frage nach den Quellen von Boethius’ De hypotheticis syllogismis», AGPh 55 (1973) 70-75; J. Shiel, «Boethius and Eudemus», Vivarium 12 (1974) 14-17; Chr. J. Martin, «The Logic of Negation in Boethius», Phronesis 36 (1991) 277-304; Chr. J. Martin, «Non-Reductive Arguments from Impossible Hypothesis in Boethius and Philoponus», OSAPh 17 (1999) 279-302; A. Speca, Hypothetical Syllogistic and Stoic Logic (PhA 87), Leida 2001, 67-100; S. Bobzien, «A Greek Parallel to Boethius’ De hypotheticis syllogismis», Mnemosyne 55 (2002) 285-300; P. Stoppacci, «Una silloge per tre maestri: Il codex Renati e la dialectica Boethii tra Gerberto d’Aurillac, Abbone di Fleury e Fulberto di Chartres», MJ 52 (2017) 1-30; I. Morresi, «Il Codex Renati. La tradizione manoscritta delle opere logiche boeziane tra Costantinopoli, Vivarium e il X sec.», in: Metodi e sfide delle filologie latine. Casi esemplari e declinazioni originali tra l’Antichità e il Rinascimento (Colloquio 2021) (c/s). Vd. anche n. 70.
B. Nicolaus Damascenus
(Damasco, ca. 64-Roma, post 4 a.C.)80
3. De plantis [Translatio Alfredi Anglici/Alvredi de Sareshel81].
Titulus: Περὶ φυτῶν
Inc. Prol.: Τῷ τῆς Ἀριστοτελικῆς ἀειθαλεῖ φιλοσοφίας. Inc.: Ἡ ζωὴ ἐν τοῖς ζῴοις καὶ ἐν τοῖς φυτοῖς εὑρέθη. — Des.: ἡ ξηρότης καὶ γίνονται οἱ καρποὶ πικροί.
Mss (16, s. XIV-XVI: CAGB ¤). S. XIV: Basil. F IX 40, f° 1-22v (Cod. vetustior [D. Harlfinger], cum schol.); Ambr. gr. A 168 sup. (62), f° 73-96v (cum schol.). S. XV: Laur. Plut. 85.3, f° 270-290v; Laur. Plut. 85.22, f° 121-139v (sine Prol.); Marc. gr. Z. 200 (coll. 327), an. 1457, f° 273-281v (Extracta) ; Marc. gr. Z. 215 (coll. 752), f° 111-129v; Marc. gr. Z. 216 (coll. 404), an. 1445, f° 119 v-149v; Paris. gr. 1848, f° 116-132 (sine Prol.); Paris. gr. 1861, f° 177-180v; Paris. gr. 2069, f° 246-267 (cum schol.); Paris. Suppl. gr. 204, f° 221-259; Scorial. T.II.13 (152), f° 182v-202v; Vatic. Pal. 162; Vatic. Urb. gr. 38, f° 213-222v. S. XVI: Ambr. I 224 inf. (1071); Oxon. Canon. gr. 107. Vd. Ch. K. Angelopoulos, Μεταφράσεις έργων της λατινικής γραμματείας στα ελληνικά κατά την πρώιμη Παλαιολόγεια περίοδο. Η περίπτωση του Μάξιμου Πλανούδη, Diss., Ioannina 2016, 54-57.
Ed. princeps. Γεωπονικά. De re rustica selectorum libri XX graeci, Constantino quidem Caesari nuncupati ac iam non libris, sed thesauris annumerandi. Io. Alexandri Brassicani opera in lucem editi, una cum rerum, quæ in hisce tractantur, diligentissimo indice. Item Aristotelis De plantis libri duo græci, nuper ab interitu liberati, ac studiosorum usui hac primùm editione restituti, Basilea 1539 [VD 16 C 1413]. Vd. Chr. Gastgeber, «Frühe Wiener Byzantinisten – Gräzisten ohne Byzantinistik. Die Annäherung an byzantinische Texte im Wien des 16. Jahrhunderts», in: J. Drauschke, E. Kislinger e.a. (ed.), Lebenswelten zwischen Archäologie und Geschichte. FS F. Daim (RGZM 150), Mainz 2018, 689-700 (695).
Ed. critica. H. J. Drossaart Lulofs, E. L. J. Poortman, Nicolaus Damascenus. De plantis. Five Translations (ASL 4), Amsterdam 1989, 589-624 ǁ M. F. Ferrini, [Aristotele]. Le piante. Testo greco a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati (TeFr 143), Milano 2012, 246-340. Trad.: Inglese. W. S. Hett, Aristotle. Minor Works. Vol. I (LCL), Londra 1936, 143-233. Italiano. Ferrini, [Aristotele]. Le piante, 247-341 (sul testo Drossaart Lulofs/Poortman). — Scholia (marginali, interlineari, incorporati a volte nel testo che viene così parafrasato): Drossaart Lulofs/Poortman, Nicolaus Damascenus. De plantis, 627-648. — Attribuito nel medioevo ad Aristotele, il De plantis (o De vegetabilibus) è il primo trattato noto di botanica. Secondo Drossaart Lulofs, esso è in realtà una compilazione di testi aristotelici (De plantis, perduto) e di Teofrasto (Historia plantarum, De causis plantarum),82 attribuita dagli editori moderni a Nicola Damasceno (Νικόλαος ὁ Δαμασκηνός), consigliere e insegnante di Erode il Grande (ca. 73-4 a.C.). L’originale, in due libri, è andato perduto. L’opera è pervenuta grazie alle traduzioni orientali. Traduzioni pervenute: Siriaco (Lib. I, perduta, eccetto alcuni frammenti trasmessi da Bar Hebraeus † 1286 [Candelabrum Sanctuarii, II 3.3.2; Butyrum Sapientiae, VI 1-4] e dal ms. Cantabr. Syr. Gg. 2.14, ca. 1400),83 arabo (Isḥāq ibn Ḥunayn [ca. 900], sul siriaco),84 latino (Alfredo di Sareshel [1180-1190], sull’arabo), ebraico (Qalonymos ben Qalonymos [1314], sull’arabo, corretto da Ṯābit ibn Qurra),85 greco (Anonimo [s. XIV], sul latino). Sulla ramificazione della tradizione del trattato, vd. schema editori (p. XVI).
Filosofo, scienziato, arabista (imparò probabilmente la lingua in Spagna), Alfredo di Sareshel (s. XII-XIII) è uno dei maggiori intellettuali tra quelli che introdussero lo studio dei Libri naturales aristotelici in Occidente. Le traduzioni del De plantis e del De mineralibus (attribuito nel medioevo ad Aristotele, difatti 3 cap. del Liber Sufficientiae/Kitāb al-Šifā’ di Avicenna) sono le uniche note.86 Alfredo è autore anche, tra gli altri, di un commento al De plantis (ed. R. J. Long, «Alfred of Sareshel’s Commentary on the Pseudo Aristotelian De plantis. A Critical Edition», MS 47 [1985] 125-167). Vd. Drossaart Lulofs/Poortman, Nicolaus Damascenus. De plantis, 3-4, 465-473. Vd. anche n. 81.
Il traduttore bizantino omette il prologo di Alfredo (Prologus ad magistrum Rogerum de Herefordia, p. 515-516) e ne aggiunge uno personale (p. 589-590) in cui, in stile ornato, ripercorre brevemente la complessa tradizione dell’opera, precisando che ha arricchito la traduzione di scolî. Egli mostra di conoscere il traduttore latino (Φαλβρέδος, Βαλβρέδος, p. 635), qualificato anche di celta (κελτός).87 Alcun elemento permette la sua identificazione. Nel prologo, egli afferma di appartenere alla stirpe degli Ausoni (Αὔσονες, p. 58916), superiori agli altri popoli per cultura.88 Secondo Ermolao Barbaro (1453/4-1492),89 In Dioscoridem corollariorum libri quinque. Lib. I, 28, Colonia 1530, f° 4v («Haec commentatio Graecis perierat, habebatur in Arabico, demum conversa est in Graecum sermonem a quodam ut ferunt Maximo»), alla sua epoca, la traduzione era attribuita, come recita il testo, ad un certo Maximus, poi identificato con Massimo Planude o con Manuele Holobolos (Massimo da monaco).90 Gli editori (p. 566-567) avanzano l’ipotesi, su basi stilistiche, che il traduttore sia da identificare con quest’ultimo. Recentemente, Fisher (2006) si è sforzata di confortare questa tesi.91
La trad. diverge su più punti dall’originale e risulta a volte oscura e incomprensibile (cf. Ferrini, [Aristotele]. Le piante, 31). L’esemplare latino utilizzato dal traduttore, donatogli da un Italiano, come precisato nel prologo, è sconosciuto. Secondo gli editori, esso appartiene al gruppo rappresentato dai Paris. lat. 478 (an. 1286) e Marc. lat. VI.33 (2462) (s. XIV in.) (p. 510-514, 568-570; Ferrini, [Aristotele]. Le piante, 13). Come attesta il numero relativamente alto di mss, il trattato ebbe una discreta diffusione. In seguito, esso fu letto soprattutto nella retroversione greca e nelle traduzioni latine umanistiche (Anonimo [1542]; Andrés de Laguna: Aristotelis philosophorum principis De natura stirpium liber unus et alter […]. Andrea a Lacuna, Secobiensi, philiatro, interprete, Colonia 1543 [VD16 A 3615]).92 Per influsso di Bessarione (1403-1472), il testo fu inserito in tutti i corpus aristotelici (eccetto ed. Venezia 1482). Esso figura da allora nelle varie edizioni del corpus aristotelico: I. Bekker, Aristoteles graece. Vol. II, Berlino 1831, 815a-830b ǁ O. Apelt, Aristeteles quae feruntur De plantis […] (BT), Lipsia 1888, 1-44 ǁ H. S. Hett, Aristotle. Minor Works. Vol. I (LCL), Londra 1936, 142-232, etc. Lista delle principali edizioni (1539-1989 = 17): Ferrini, [Aristotele]. Le piante, 677-678.
Bibliographia. B. Hemmerdinger, «Le De plantis, de Nicolas de Damas à Planude», Philologus 111 (1967) 56-65; Ch. K. Angelopoulos, Μεταφράσεις έργων της λατινικής γραμματείας στα ελληνικά κατά την πρώιμη Παλαιολόγεια περίοδο. Η περίπτωση του Μάξιμου Πλανούδη, Diss., Ioannina 2016, 54-57. — L. M. Labowsky, «Aristoteles De plantis and Bessarion. Bessarion Studies II», MRS 5 (1961) 132-154; M.-É. Boutroue, «La tradition imprimée du pseudo-Aristote De plantis à la Renaissance», in: V. Boudon-Millot, G. Cobolet (ed.), Lire les médecins grecs à la Renaissance. Aux origines de l’édition médicale. Actes […], Parigi 2004, 85-97 (87-92); B. Bydén, «“ Strangle Them with These Meshes of Syllogisms ! ”. Latin Philosophy in Greek Translations of the Thirteenth Century», in: J. O. Rosenqvist (ed.), Interaction and Isolation in Late Byzantine Culture. Papers […] (Transactions 13), Stoccolma 2004, 133-157 (135); E. Fisher, «Manuel Holobolos, Alfred of Sareshal, and the Greek Translator of Ps.-Aristotle’s De plantis», CM 57 (2006) 189-212; M. F. Ferrini, [Aristotele]. Le piante. Testo greco a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati (TeFr 143), Milano 2012, 29-33; E. Fisher, «Manuel Holobolos and the Role of Bilinguals in Relations Between the West and Byzantium», in: A. Speer, D. Wirmer (ed.), Knotenpunkt Byzanz. Wissensformen und kulturelle Wechselbeziehungen (MisMed 36), Berlino 2012, 210-222 (216-220).
Su Nicola Damasceno e sul De plantis (fortuna, autore): H. Daiber, Bibliography of Islamic Philosophy. Vol. I (HdO 43), Leida 1999, N° 2487-2491. — B. Z. Wacholder, Nicolaus of Damascus (UCPH 75), Berkeley 1962, 2-3, 89-90. — P. Moraux, Der Aristotelismus bei den Griechen von Andronikos bis Alexander von Aphrodisias. Vol. I (Peripatoi 5), Berlino 1973, 487-514; H. J. Drossaart, E. L. J. Poortman, Nicolaus Damascenus. De plantis. Five Translations. Ed. (ASL 4), Amsterdam 1989, 17 sq.; H. Takahashi, «Syriac Version by Hunain(?) of Nicolaus Damascenus’ Compendium of Aristotelian Philosophy and Accompanying Scholia», JCSSS 5 (2005) 18-34; T. Shahin, Fragmente der Historiker. Nikolaos von Damaskus (BGL 84), Stoccarda 2018, 1-7 (3); M. F. Ferrini, [Aristotele]. Le piante. Testo greco a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati (TeFr 143), Milano 2012, 7-94 (11-32 : le trad.). — S. Fazzo, «Nicolas, l’auteur du Sommaire de la philosophie d’Aristote. Doutes sur son identité, sa datation, son origine», REG 121 (2008) 99-126 (L’Autrice distinque vari personaggi di nome Νικόλαος); L. Repici, «Il De plantis pseudo-aristotelico nella tradizione antica e medievale», in: A. Paravicini Bagliani (ed.), Le monde végétal. Médecine, botanique, symbolique (MLi 30), Firenze 2009, 77-94 (81-82); S. Fazzo, «Nicolas le Péripatéticien, dit le Damascène. Notes pour une étude», in: G. Federici Vescovini, A. Hasnaoui (ed.), Circolazione dei saperi nel Mediterraneo: filosofia e scienze (sec. IX-XVII)/Circulation des savoirs autour de la Méditerranée: philosophie et sciences (IXe-XVIIe s.). Atti […], Fiesole 2013, 203-216; M. Cronier, «Les traités botaniques de Théophraste entre Byzance et l’Italie», in: M. F. Ferrini, G. Giglioni (ed.), Περὶ φυτῶν. Trattati greci di botanica in Occidente e in Oriente/Περὶ φυτῶν. Greek Botanical Treatises in the West and the East (TATC 2), Macerata 2020, 163-214; Chr. Burgeon, La Vie d’Auguste de Nicolas de Damas (Giornale Italiano di Filologia. Bibliotheca 30), Turnhout 2022. Vd. anche n. 80.
Su Alfredo di Sareshel: E. Kuhry, «Bibliographie sur Alfred de Shareshill, la glossa anglicana, Adam de Buckfield» [2020] (¤); A Classen (ed.), Handbook of Medieval Studies. Terms, Methods, Trends. Vol. I, Berlino 2010, 157; D. Wingate, The Mediaeval Latin Versions of the Aristotelian Scientific Corpus, with Special Reference to the Biological Works, Londra 1931, passim; R. Pergola, «Ex arabico in latinum. Traduzioni scientifiche e traduttori nell’Occidente medievale», StGl 3 (2009) 74-105 (90-91). — J. K. Otte, «The Life and Writings of Alfredus Anglicus», Viator 3 (1972) 275-291; K. J. Otte, «The Role of Alfred of Sareshel (Alfredus Anglicus) and His Commentary on the Metheora in the Reacquisition of Aristotle», Viator 7 (1976) 197-209; R. J. Long, «The Reception and Interpretation of the Pseudo-Aristotelian De plantis at Oxford in the Thirteenth Century», in: R. Törinoja, A. Inkeri Lehtinen, D. Follesdal (ed.), Knowledge and the Sciences in Medieval Philosophy. Proceedings […].Vol. III (APhF 48), Helsinki 1990, 111‑123; J. K. Otte, «The Role of Alfred of Sareschel in the Dissemination of Eastern Medical Learning in the Latin West», in: N. Van Deusen (ed.), The Medieval West Meets the Rest of the World (Claremont Cultural Studies 2), Ottawa 1995, 51-60; R. K. French, «The Use of Alfred of Shareshill’s Commentary on the De plantis in University Teaching in the Thirteenth Century», Viator 28 (1997) 223-251 = R. K. French, Ancients and Moderns in the Medical Sciences. From Hippocrates to Harvey (VCS 685), Aldershot 2000, N° VII. Vd. anche n. 81, 86.
V. APPENDICES
Dalla Tarda antichità (Alessandro di Afrodisia, Temistio, Scuola neoplatonica) a Bisanzio, i trattati dell’Organon sono quelli più commentati o parafrasati, con un interesse variabile per i singoli scritti.93 Le traduzioni di Holobolos delle monografie logico-retoriche di Boezio e gli abbondanti scolî esplicativi arricchiscono in modo sostanziale il gruppo dei commenti ai Topica, uno dei meno studiati, e contribuiscono ad approfondire la dottrina dei sillogismi ipotetici (ὑποθετικοὶ συλλογισμοί). Si riporta qui la lista dei principali commenti greci e bizantini ai Topica e delle opere che trattano dei sillogismi ipotetici (vd. n. 71). Su Aristotele e sull’aristotelismo a Bisanzio: CAGB(¤). — Hunger, Literatur I 4-62, con ricca bibliogr. (p. 54-62) ǁ H. Flashar, «Aristoteles», GGP. Antike 3 (1983) 229-235 ǀ DPA 1 (1994) 437-441 (Ph. Hoffmann) ǁ DPA. Suppl. (2003) 112-121 (M. Chase). — L. G. Benakis, «Grundbibliographie zum Aristoteles-Studium in Byzanz», in: J. Wiesner (ed.), Aristoteles – Werk und Wirkung. Vol. II, Berlino 1987, 352-379 = L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 217-248. — K. Oehler, «Aristotle in Byzantium», GRBS 5 (1964) 133-146 ǀ K. Oehler, «Aristoteles in Byzanz», in: P. Moraux (ed.), Aristoteles in der neueren Forschung (WF 61), Darmstadt 1968, 381-399 (Trad. tedesca) = K. Oehler, Antike Philosophie und byzantinisches Mittelalter. Aufsätze zur Geschichte des griechischen Denkens, Monaco 1969, 272-286; M. Trizio, «Reading and Commenting on Aristotle», in: A. Kaldellis, N. Siniossoglou (ed.), The Cambridge Intellectual History of Byzantium, Cambridge 2017, 397-412. Sull’esegesi aristotelica nella Scuola neoplatonica rimane fondamentale I. Hadot, «La division néoplatonicienne des écrits d’Aristote», in: J. Wiesner (ed.), Aristoteles – Werk und Wirkung. Vol. II, Berlino 1987, 249-285. Per una panoramica sui Topica a Bisanzio e sulla tradizione manoscritta dei commenti: CAGB(¤). — S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 4-26. Per i commenti latini: Mirabile(¤). — N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 382-417 (secc. XIII-XVI: 69 commenti catalogati); H. Hansen, «Medieval Commentators on Aristotle’s Topics 1.9», CIMAGL 80 (2011) 89-135.
Ms. Skylitzes Matrit. [BN Vitr. 26-2], s. XII, f° 134, Min. N° 277.
Filosofi nell’atto di insegnare a studenti sotto il regno di Costantino VII Porfirogenito (913-959).
A. Commentaria Graeca et Byzantina in Aristotelis Topica
1. Alessandro di Afrodisia (Ἀλέξανδρος ὁ Ἀφροδισιεύς, s. II-III), In Aristotelis Topicorum libros octo commentaria. Ed. M. Wallies, Alexandri Aphrodisiensis in Aristotelis Topicorum libros octo commentaria (CAG II.2), Berlino 1891. L’opera fu tradotta in arabo. Trad. inglese: J. M. Van Ophuijsen, Alexander of Aphrodisias. On Aristotle’s Topics 1, Londra 2001. Sull’autore e sull’opera: CAGB(¤) ǀ DPA 1 (1994) 125.112 (129.2), 525-526. — R. W. Sharples, «Alexander of Aphrodisias. Scholasticism and Innovation», ANRW II.36.2, 1176-1243; D. Frede, «Alexander of Aphrodisias», in: E. N. Zalta (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy [on line]; P. Thillet, Alexandre d’Aphrodise. Traité du destin (CUF 298), Parigi 1984, 2011 (Raccoglie i dati biografici); C. Cerami, «Alexander of Aphrodisias», in: A. Falcon (ed.), Brill’s Companion to the Reception of Aristotle in Antiquity, Leida 2016, 160-179; P. Golitsis, Alexander of Aphrodisias. Commentary on Aristotle’s ›Metaphysics‹ (Books I-III). Critical Edition with Introduction and Notes (CAGB. Series Academica 3.1), Berlino 2021. — S. Fazzo, «Alessandro di Afrodisia e il sistema aristotelico in età imperiale. Stato dell’arte e prospettive di ricerca (con particolare riferimento agli studi in Italia)», in: F. Alesse, A. Fermani, S. Maso (ed.), Studi su ellenismo e filosofia romana (SSFA 5), Roma 2017, 123-151. — G. Abbamonte, Alessandro di Afrodisia. Il primo libro del commentario in Aristotelis Topica. Saggio introduttivo, testo, traduzione e note, Diss., Salerno 1996; L. Gili, La sillogistica di Alessandro di Afrodisia, Hildesheim 2011; C. Militello, Dialettica, genere e anima nel commento di Alessandro di Afrodisia al IV libro dei Topici di Aristotele (TeMe 145), Milano 2017. — M. Wallies, Die griechischen Ausleger der Aristotelischen Topik (WBSGy 65), Berlino 1891; V-L; S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 3-10; M. Bonelli, «Alessandro esegeta di Aristotele. Una buona esegesi?», in: E. Cattanei, F. Fronterotta, S. Maso (ed.), Studi su Aristotele e l’aristotelismo (SSFA 1), Roma 2015, 93-107; G. Guyomarc’h, «Métaphysique et Organon selon Alexandre d’Aphrodise. L’utilité de la logique pour la philosophie première», in: A. Balansard, A. Jaulin (ed.), Alexandre d’Aphrodise et la métaphysique aristotélicienne, Louvain-la-Neuve 2017, 83-111; D. Del Forno, «Alessandro di Afrodisia e Proclo sulla dialettica», Elenchos 40 (2019) 165-197; B. Bartocci, «Topics and Syllogistic. Agostino Nifo Reading Alexander of Aphrodisias», in: P. B. Rossi, M. Di Giovanni, A. Robiglio (ed.), Alexander of Aphrodisias in the Middle Ages and the Renaissance (SAr 45), Turnhout 2021, 145-172. Sulle traduzioni arabe : DPA 1 (1994) 125.112 (129.2), 525-526. — G. Endress, The Works of Yahyā Ibnʼadī. An Analytical Inventory, Wiesbaden 1977, 25-26; C. D’Ancona, G. Serra, Aristotele e Alessandro di Afrodisia nella tradizione araba. Atti […] (SMP 3), Padova 2002; S. Fazzo, Alexander Arabus. Studi sulla tradizione araba dell’aristotelismo greco, Pistoia 2018.
2. Temistio (Θεμίστιος, ca. 317 – ca. 388), In Aristotelis Topicorum libros octo paraphrasis [Opus deperditum]. Temistio fu probabilmente il primo ad impiegare il genere letterario della παράφρασις, rimasto un modello per gli autori bizantini, nell’esegesi degli scritti filosofici. L’autore cita l’opera nella Analyticorum posteriorum paraphasis (CAG V.1, 4215-433). Parti di essa sono pervenute attraverso il Dtd di Boezio, le Institutiones, II,3. De dialectica [CPL 906/DPA II 233.5]: PL 70, 1167-1204) di Cassiodoro (n. 58) e in traduzione araba (sec. X), poi ebraica (Todros Todrosi, fl. 1330-1340). Averroè cita diversi brani dell’opera (ed. Ch. E. Butterworth, Averroes. Middle Commentary on Aristotle’s Topics [ARCC 4], Il Cairo 1979). Le citazioni (Averroè, Abû al-Barakât al-Baghdâdî, fl. ca. 1164) sono raccolte e tradotte in francese da A. Hasnawi, «Boèce, Averroès et Abû al-Barakât al-Baghdâdî, témoins des écrits de Thémistius sur les Topiques d’Aristote», ASPhil 17 (2007) 203-265. Sull’autore e sull’opera: DPA 6 (2016) 850.30 (878 § 3) (J. Schamp, R. B. Todd, J. Watt); CTCo 8 (2003) 59-102 (59-61), con bibliogr. sulle trad. orientali. — V. Rose, «Die Lücke im Diogenes Laërtius und der Alte Übersetzer», Hermes 1 (1886) 367-397 (384); S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 4. Sulle trad. orientali: A. Badawi, La transmission de la philosophie grecque au monde arabe (EPhM 56), Parigi 1968 [19872], 100-102 (102); E. Coda, «Themistius, Arabic», in: H. Lagerlund (ed.), Encyclopedia of Medieval Philosophy. Philosophy Between 500 and 1500, Londra 2011, 1260-1266. – A. Asnawi, «Taxinomie topique. La classification thémistéenne des lieux chez Boèce, Averroès et Abû al-Barakât al-Baghdâdî», in: R. Arnzen, J. Thielmann (ed.), Words, Texts and Concepts Cruising the Mediterranean Sea. Studies on the Sources, Contents and Influences of Islamic Civilization and Arabic Philosophy and Science (OLA 139), Lovanio 2004, 245-258. — M. Zonta, La filosofia antica nel Medioevo ebraico. Le traduzioni ebraiche medievali dei testi filosofici antichi (PhTS 2), Brescia 1996, 250-251, 254; M. Zonta, «Three New Fragments of a Paraphrase of Aristotle’s Topics Ascribed to Themistius In Medieval Hebrew Translation», in: J. Brumberg Chaumont (ed.), Ad notitiam ignoti. L’Organon dans la Translatio studiorum à l’époque d’Albert le Grand (SAr 37), Turnhout 2013, 217-223; E. Coda, «Empedocle nel medioevo arabo attraverso la testimonianza di Temistio», Philologia philosophica. Rivista internazionale 1 (2022) 167-180. — Sulle tecniche epitomatorie e di riscrittura a Bisanzio (παράφρασις, μετάϕρασις, etc.): J. Signes Codoñer, «Towards a Vocabulary for Rewriting in Byzantium», in: J. Signes Codoñer, I. Pérez Martín (ed.), Textual Transmission in Byzantium between Textual Criticism and Quellenforschung (Lectio 2), Turnhout 2014, 61-90; S. Constantinou, Chr. Høgel (ed.), Metaphrasis. A Byzantine Concept of Rewriting and Its Hagiographical Products (MMe 125), Leida 2021. — A. Zucker, «Qu’est-ce qu’une paraphrasis? L’enfance grecque de la paraphrase», Rursus 6 | 2011; A. Zucker, «Qu’est-ce qu’épitomiser ? Étude des pratiques dans la Syllogé zoologique byzantine», Rursus 7 | 2012; D. Resh, «Toward a Byzantine Definition of Metaphrasis», GRBS 55 (2015) 754-787. Per un’ampia sintesi sulle varie tipologie di commento ad uso soprattutto ditattico prodotte in Età paleologa: M. Cacouros, «La philosophie et les sciences du Trivium et du Quadrivium à Byzance de 1294 à 1453 entre tradition et innovation. Les textes et l’enseignement, le cas de l’école du Prodrome (Pétra), in: M. Cacouros, M.-H. Congourdeau (ed.), Philosophie et sciences à Byzance de 1204 à 1453. Les textes, les doctrines et leur transmission. Actes […] (OCA 146), Lovanio 2006, 1-51. Vd. anche n. 58, 124.
3. Giovanni Italos (Ἰωάννης Ἰταλός, ca. 1030-post 1082).94 Nato in Italia meridionale, allievo e successore di Michele Psellos come professore di filosofia (ὕπατος τῶν φιλοσόφων, “console”, “decano” dei filosofi95), nella scuola fondata a CP verso il 1040 ad iniziativa di Costantino IX Monomaco, Italos riscosse un grande successo come insegnante prima di cadere in disgrazia ed essere condannato per eresia96. Secondo Anna Comnena (Alexias, V, 8-9: B. Leib, Anne Comnène. Alexiade. Vol. II, Parigi 1943, 32-40) e l’autore (Nicola Callicle?) del Τιμαρίων (§§ 43-44: R. Romano, Ps.-Luciano. Timarione [BNHN 2], Napoli 1974, 88-89, 116-118 [89/118]), Italos fu specialmente versato in dialettica. Tuttavia, malgrado le recenti sopravvalutazioni, l’opera pervenuta mostra un modesto autore di scuola. Il commento ai Topica è costituito quasi per intero di estratti di Alessandro di Afrodisia (N° 1). Italos è autore di vari scritti di logica, il più sovente semplici appunti, oggetto dei programmi e dei dibattiti scolastici o composti a richiesta di contemporanei:
(1) In Aristotelis Topicorum libros II-IV commentaria.
Mss (5): Vatic. gr. 316 (Rescriptus), s. XIII, f° 85-125; Marc. gr. Z.265 (coll. 516) (Rescriptus), s. XIII, f° 125-165, appartenuto a Bessarione; Vindob. phil. gr. 203, s. XV, f° 147v-198v; Monac. gr. 99, s. XVI, f° 386-422v; Vindob. phil. gr. 15, s. XVI, f° 9-48v. Sui mss: G. Mercati, P. Franchi de’ Cavalieri, Codices Vaticani graeci. Vol. I. Codices 1-329, Roma 1923, 467-474; E. Mioni, Codices Graeci manuscripti Bibliothecae Divi Marci Venetiarum. Vol. I. Thesaurus antiquus, Roma 1981, 381-383; E. Mioni, «La formazione della biblioteca greca di Bessarione», in: G. Fiaccadori (ed.), Bessarione e l’Umanesimo. Catalogo della mostra, Napoli 1994, 229-240 (237); G. Fiaccadori, P. Eleuteri (ed.), I Greci in Occidente. La tradizione filosofica, scientifica e letteraria dalle collezioni della Biblioteca Marciana, Venezia 1996, 78.97; H. Hunger I 147, 314. — S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 24, 20-21, 26, 64. Sul Vatic. gr. 316, in particolare, testimone più antico e autorevole dell’opera di Italos: D. Harlfinger, Die Textgeschichte der Ps.-aristotelischen Schrift Περὶ ἀτόμων γραμμῶν. Ein kodikologisch- kulturgeschichtlicher Beitrag zur Klärung der überlieferungsverhältnisse im Corpus Aristotelicum, Amsterdam 1971, 147; D. Arnesano, «Aristotele in Terra d’Otranto. I manoscritti fra XIII e XIV sec.», S&T 4 (2006) 149-190 (153-155); V. Somers, «Les palimpsestes de Grégoire de Nazianze. Heuristique», in: V. Somers (ed), Palimpsests et éditions de textes. Les textes littéraires. Actes […] (PIOL 56), Louvain-la-Neuve 2009, 53-69 (62-63); D. Arnesano, «Ermogene e la cerchia erudita. Manoscritti di contenuto retorico in Terra d’Otranto», in: N. Bianchi (ed), La tradizione dei testi greci in Italia meridionale. Filagato da Cerami philosophos e didaskalos. Copisti, lettori, eruditi in Puglia tra XII e XVI sec. (BiTa 5), Bari 2011, 95-111 (96-97); A. Kraft, I. Perczel, «John Italos on the Eternity of the World», BZ 111 (2018) 659-719 (660, 668) — DPA. Suppl. (2003) 116 (M. Chase). Ed. M. Wallies, Die griechischen Ausleger der Aristotelischen Topik (WBSGy 65), Berlino 1891, 24-27 (partim) ǁ N. Ketschakmadze, Ioannis Itali opera. Textum graecum secundum collationem a Gregorio Cereteli confectam, Tbilisi 1966, 42-48 (partim). Ed. princeps. S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 65-108. Emend.: A. Rhoby, in: JÖB 50 (2000) 386-388 ǁ Chr. Theodoridis, «Bemerkungen zum Text der Kommentare des Johannes Italos und Leon Magentinos zu den aristotelischen Topika», JÖB 52 (2002) 191-196.
(2) De dialectica ad Andronicum imperatorem [Μέθοδος συνοπτικὴ τῆς διαληκτικῆς ἐκτεθεῖσα παρὰ Ἰωάννου ὑπάτου καὶ φιλοσόφου τοῦ ἰταλοῦ πρὸς τὸν μακάριον βασιλέα κῦρ Ἀνδρόνικον], indirizzata a Andronico Ducas (Ἀνδρόνικος Δούκας † 1077/post 1081?), terzo figlio di Costantino X (1059-1067), nominato co-basileus sotto il regno di Romano IV Diogene (1068-1071),97 insieme ai fratelli Costanzo e Michele [VII], ma senza alcuna effettiva funzione di governo. Mss: Marc. gr. 265 (coll. 516), s. XIII, f° 166-187; Marc. gr. XI.22 (coll. 1235), s. XIII ex., f° 183-188V; Laurent. Plut. 71.32, s. XIV, f° 74-79 ; Vindob. Phil. gr. 203, s. XV, f° 198v-210v; Monac. gr. 99, s. XVI, f° 423-431. Editio princeps: G. Cereteli, Ioannis Itali opuscula selecta. Vol. I, Tbilisi 1924, 1-28 ǁ N. Ketschakmadze, Ioannis Itali opera. Textum graecum secundum collationem a Gregorio Cereteli confectam, Tbilisi 1966, 1-16. — Italos ha dedicato ad Andronico un altro breve scritto, sull’esegesi del noto passo omerico sui sogni (Od. XIX.562-567) (Qu. 43: P. Joannou, Ioannes Italos. Quaestiones quodlibetales [Ἀπορίαι καὶ λύσεις] [SPB 4], Ettal 1956, 53-55 ǁ N. Ketschakmadze, Ioannis Itali opera. Textum graecum secundum collationem a Gregorio Cereteli confectam, Tbilisi 1966, 111-113). Su Andronico, sulle relazioni di Italos con i Ducas e sullo scritto in questione: D. I. Polemis, The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopography, Londra 1968, 46-48; Th. Conley, «The Alleged Synopsis of Aristotle’s Rhetoric by John Italos and Its Place in the Byzantine Reception of Aristotle», in: G. Dahan, I. Rosier-Catach (ed.), La Rhétorique d’Aristote. Traditions et commentaires de l’Antiquité au XVIIe siècle, Parigi 1998, 49-64; Th. Conley, «John Italos’ Methodos Rhetorikê. Text and Commentary», GRBS 44 (2004) 411-437 (412, 414). — M. Trizio, «Escaping Through the Homeric Gates. John Italos’ Neoplatonic Exegesis of Odyssey 19.562-567 between Synesius and Proclus», DSTFM 24 (2013) 69-83; C. O. Pache (ed.), The Cambridge Guide to Homer, Cambridge 2020, passim. Vd. anche Appendices (B4).
(3) De materia et constitutione syllogismorum [Ἔκδοσις περὶ τῆς τῶν συλλογισμῶν ὕλης καὶ τῆς συστάσεως αὐτῶν]. Mss (4): Laurent. Plut. 71.32, s. XIV, f° 79-84 ; Vindob. phil. gr. 203, s. XV, f° 211-224; Monac. gr. 99, s. XVI, f° 431-440v; Scorial. Χ.I.11 (Andrés 353), s. XVI, f° 264-273v. Ed. G. Cereteli, Ioannis Itali opuscula selecta. Vol. II, Tbilisi 1924, 1-32 ǁ N. Kečakmadze, Ioannis Itali opera. Textum graecum secundum collationem a Gregorium Cereteli confectam, Tbilisi 1966, 16-34.
(4) Quaestiones quodlibetales (In quinque voces Porphyrii [Qu. 1-2, 9-11, 13, 29 etc.], In Aristotelis De interpretatione [Qu. 28, 45, 49], De syllogismis [Qu. 55], etc.). Ed. princeps. P. Joannou, Ioannes Italos. Quaestiones quodlibetales (Ἀπορίαι καὶ λύσεις) (SPB 4), Ettal 1956 ǁ N. Ketschakmadze, Ioannis Itali opera. Textum graecum secundum collationem a Gregorio Cereteli confectam, Tbilisi 1966, 49-234 ǁ A. Kraft, I. Perczel, «John Italos on the Eternity of the World», BZ 111 (2018) 674-681 (Qu. 71: Περὶ τοῦ ὅτι ὁ κόσμος φθαρτός, καὶ ὅτι ἔσται ἀνάστασις, con trad. inglese [p. 681-690]). Su 93 quaestiones, 59 riguardano la logica, 6 la psicologia o teoria della conoscenza; le altre trattano di scienze naturali, metafisica, teologia [50, indirizzata a Michele VII; 68-71, 77, 87-88, etc.]. Su questa raccolta (contenuti, circostanze, destinatari): P. É. Stéphanou, Jean Italos, philosophe et humaniste (OCA 134), Roma 1949, 80-87 (86); P. Joannou, Christliche Metaphysik in Byzanz. Vol. I. Die Illuminationslehre des Michael Psellos und Ioannes Italos (SPB 3), Ettal 1956 (rec.: P. É. Stéphanou, in: OCP 23 [1957] 431-436). — E. Stéphanou, «Jean Italos. L’immortalité de l’âme et la résurrection», EO 32 (1933) 413-428; M. Trizio, «Escaping Through the Homeric Gates. John Italos’ Neoplatonic Exegesis of Odyssey 19.562-567 between Synesius and Proclus», DSTFM 24 (2013) 69-83 (Qu. 43); A. Kraft, I. Perczel, «John Italos on the Eternity of the World», BZ 111 (2018) 659-720 (Qu. 71). L’edizione, difettosa, a volte inintelligibile, andrebbe rifatta (vd. J. Gouillard, «La religion des philosophes», TM 6 [1976] 305-324 [310] = La vie religieuse à Byzance [CSS 131], Londra 1981, N° III). Sugli scritti sull’Isagoge (alcuni sono spurî): C. Niarchos, God, the Universe, and Man in the Philosophy of John Italos, Oxford 1978, Appendix, p. 1-77. — R. Romano, «Un opuscolo inedito di Giovanni Italo», BollClass 13 (1992) 14-24.
(5) Relativamente agli studi aristotelici, segnaliamo anche un breve commento alla Rhetorica (Μέθοδος ῥητορικῆς ἐκδοθεῖσα κατὰ σύνοψιν). Ed. G. Cereteli, Ioannis Itali opuscula selecta. Vol. II, Tbilisi 1924, 33-46 ǁ N. Ketschakmadze, Ioannis Itali opera. Textum graecum secundum collationem a Gregorium Cereteli confectam, Tbilisi 1966, 35-42. Vd. le analisi dettagliate di Th. Conley, «The Alleged Synopsis of Aristotle’s Rhetoric by John Italos and Its Place in the Byzantine Reception of Aristotle», in: G. Dahan, I. Rosier-Catach (ed.), La Rhétorique d’Aristote. Traditions et commentaires de l’Antiquité au XVIIe siècle, Parigi 1998, 49-64; Th. M. Conley, «John Italos’ Methodos Rhetorikê. Text and Commentary», GRBS 44 (2004) 414-437. Sulla Rhetorica e sulla sua ricezione a Bisanzio: DPA 1 (1994) 451-472; DPA. Suppl. (2003) 118. – K. Piepenbrink, Die Rhetorik des Aristoteles und ihr Verhältnis zum historischen Kontext (Historia. Einzelschriften 261), Stoccarda 2020. — Th. M. Conley, «Aristotle’s Rhetoric in Byzantium», Rhetorica 8 (1990) 29-44; Th. M. Conley, «Notes on the Byzantine Reception of the Peripatetic Tradition in Rhetoric», in: W. W. Fortenbaugh, D. C. Mirhady (ed.), Peripatetic Rhetoric after Aristotle, New Brunswick 1994, 217-242 (230-236); C. Rambourg, «Les diagrammes syllogistiques des scholies de Stephanos à la Rhétorique d’Aristote (CAG 21.2)», CM 63 (2012) 279-315; C. Rambourg, «Qu’est-ce que le commentaire anonyme de CAG XXI.2?», in: F. Woerther (ed.), Commenting on Aristotle’s Rhetoric from Antiquity to the Present/Commenter la Rhétorique d’Aristote de l’Antiquité à la période contemporaine (IStHR 11), Leida 2018, 14-40 (Attribuisce il commento anonimo a Michele di Efeso); M. Vogiatzi, Byzantine Commentaries on Aristotle’s ›Analytica posteriora‹. Anonymous and Stephanus, ›In Artem Rhetoricam Commentaria‹ (CAGB 8), Berlino 2019; M. Vogiatzi, «The Byzantine Reception of Aristotle’s Rhetoric. The 12th Century Renaissance», BZ 113 (2020) 1069-1088.
Sull’autore e sull’opera: A. Kraft «An Annotated Bibliography of John Italos (fl. 1070s)», The Byzantine Review 05.2023.N02: 8-74 (¤) ǀ CAGB (¤) ǀ L. Petit, in: DTC 8 (1923) 826-828; BBK III 399-400; ODB II 1059-1060; DAGL 466-467; A. Rigo, «Giovanni Italo», DBI 56 (2001) 62-67 (¤). — GBL 430-431, 444-445; Beck1 57, 92, 340, 542; B. Tatakis, La philosophie byzantine, Parigi 1959, 210-215; Podskalsky1 10, 23, 37, 40, 54, 75-77, 79, 110, 114-116, 119, 124; B. Skoulatos, Les personnages byzantins de l’Alexiade. Analyse prosopographique et synthèse, Lovanio 1980, 150.90; K. Ierodiakonou, «John Italos», in: H. Lagerlund (ed.), Encyclopedia of Medieval Philosophy. Philosophy Between 500 and 1500, Londra 2011, 623-625. — P. É. Stéphanou, Jean Italos, philosophe et humaniste (OCA 134), Roma 1949 (rec. R. Guilland, in: REG 64 [1951] 400-401); P.-P. Joannou, Christliche Metaphysik in Byzanz. Vol. I. Die Illuminationslehre des Michael Psellos und Joannes Italos (SPB 3), Ettal 1956; C. Niarchos, God, the Universe, and Man in the Philosophy of John Italos, Oxford 1978; M. Ch. Stroupa, Ο Ιωάννης ο Ιταλός και η αναγέννηση των κλασσικών σπουδών στο Βυζάντιο, Diss., Atene 2014. — Th. Ricklin, Der Traum der Philosophie im 12. Jahrhundert. Traumtheorien zwischen Constantinus Africanus und Aristoteles (MSTe 24), Leida 1998, 278-284. — C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande. Vol. II, Lipsia 1861, 293-294; M. Wallies, «Alexandri Aphrodisiensis In Aristotelis Topicorum libros octo commentaria. Praefatio», CAG II.2 (1891) XLVII-L; M. Wallies, Die griechischen Ausleger der Aristotelischen Topik (WBSGy 65), Berlino 1891, 24-27; R. Anastasi, «Psello e Giovanni Italo», SG 28 (1975) 525-538; P. É. Stéphanou, «Jean Italos. L’immortalité de l’âme et la résurrection», EO 32 (1933) 413-428; V. Grumel, «Le symbole Quicumque et Jean Italos», EO 37 (1938) 136-140; J. Gouillard, «La religion des philosophes», TM 6 (1976) 305-324 = J. Gouillard, La vie religieuse à Byzance (CSS 131), Londra 1981, N° III; J. Gouillard, «Léthargie des âmes et culte des saints. Un plaidoyer inédit de Jean Diacre et Maïstôr», TM 8 (1981) 171-186; K. Niarchos, «Κριτικές παρατηρήσεις του Ιωάννου του Ιταλού στην αριστοτελική θεωρία για τη φύση», Παρνασσός 24 (1982) 10-40; J. Gouillard, «Une lettre de (Jean) l’Italien au patriarch de Constantinople?», TM 9 (1985) 175-179; S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 27-46; L. G. Benakis, «Commentaries and Commentators on the Logical Works of Aristotle in Byzantium», in: R. Claussen, R. Daube-Schackat (ed.), Gedankenzeichen. FS K. Oehler, Tubinga 1988, 3-12 (5-6) = L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 249-258 (251-252); G. Arabatzis, «Blâme du philosophe, éloge de la vraie philosophie et figures rhétoriques. Le récit d’Anne Comnène sur Jean Italos revisité», BZ 95 (2002) 403-415; K. Ierodiakonou, «John Italos on Universals», DSTFM 18 (2007) 231-248; C. G. Conticello, «Philosophie et Théologie à Byzance», in: Ph. Capelle-Dumont, Philosophie-Théologie. Anthologie. Vol. II. Période médiévale, Parigi 2008, 43-62 (45, 56-57); M. Trizio, «A New Testimony of the Middle Platonist Gaius», GRBS 52 (2014) 136-145; M. Jaworska-Wołoszyn, «John Italos Seen by Anna Komnene», Peitho 1(5) (2014) 279-294; M. Trizio, «A Late Antique Debate on Matter-Evil Revisited in 11th-Century Byzantium: John Italos and His Quaestio 92», in: P. d’Hoine, G. Van Riel (ed.), Fate, Providence and Moral Responsibility in Ancient, Medieval and Early Modern Thought. Studies in Honour of C. Steel (PhMed I.49), Lovanio 2014, 383-394; D. Krausmüller, «What is Mortal in the Soul ? Nicetas Stethatos, John Italos and the Controversy about the Care of the Dead», Mukaddime 6 (2015) 1-14; A. Kraft, I. Perczel, «John Italos on the Eternity of the World», BZ 111 (2018) 659-720; K. Ierodiakonou, «The Byzantine Reception of Aristotle’s Theory of Meaning», Methodos [on line] 19 | 2019; D. J. O’Meara, «Greek Philosophical Ethics in Byzantium. Michael Psellos and John Italos», in: H.-C. Günther (ed.), Menschenbilder Ost und West (EW 6) Nordhausen 2018, 423-447 = SUBBTO 66 (2021) 135-146. — C. G. Conticello (ed.), La Théologie byzantine et sa Tradition. Vol. I.1 (CC), Turnhout 2015, 257-258; C. G. Conticello, «Theophylactus Latinus. La réception médiévale de Théophylacte de Bulgarie, source majeure de Thomas d’Aquin», in: P. Roszak, J. Vijgen (ed.), Reading the Church Fathers with St. Thomas Aquinas. Historical and Systematical Perspectives (BEHESR 189), Turnhout 2021, 57-106 (60 n. 3, Bibliogr.). Vd. anche n. 94-96.
4. Michele di Efeso (Μιχαήλ ὁ Εφέσιος, Μιχαήλ ὁ Ἐφέσου,98 ca. 1060-1130/5). — Nell’orazione funebre per Anna Comnena (1083-ca. 1155),99 Giorgio Tornikes ricorda l’impegno profuso dal metropolita di Efeso, allievo di Psellos o di Italos, secondo una tesi recente,100 nell’ambito del cd. “circolo filosofico” fondato dalla principessa porfirogenita.101 Illustrato soprattutto da Eustrazio di Nicea († ca. 1125)102 e dall’autore, esso si prefiggeva uno studio approfondito delle opere aristoteliche, in particolare di quelle meno studiate o di cui non erano pervenuti commenti antichi. Ugualmente versato in scienze mediche e naturali,103 Michele commentò buona parte del corpus aristotelico, incaricandosi in specie degli scritti zoologici e biologici (Metaphysica [Lib. VI-XIV?].104 – Ethica Nicomachea [Lib. V, IX-X105]. – Politica [In Politica commentaria: Scholia et glossae, unico commento bizantino noto,106 con la breve silloge [15 scholî] di Scholarios, Ἀποσημειώσεις107]. -— De partibus animalium [CAG XXII.2]108; De incessu animalium [CAG XXII.2]; De motu animalium [CAG XXII.2]109; De generatione animalium. – De memoria et reminiscentia; De somno et vigilia; De insomniis; De divinatione per somnum. – De longitudine et brevitate vitae; De iuventute et senectute; De vita et morte; De respiratione [= Parva naturalia].110– Ps.-Aristotele, De coloribus111). Nell’ambito del sodalizio, Eustrazio commentò il libro II degli Analytica posteriora (In Analyticorum posteriorum librum secundum commentarium: CAG XXI.1) e i libri I e VI dell’Ethica Nicomachea (In Ethica Nicomachea [lib. I, VI] commentaria: CAG XX).112 Compilato probabilmente da un autore anonimo del XII sec., il corpus dei commentatori greci e bizantini dell’Ethica Nicomachea (Anonymus antiquior [Lib. II-V], Eustrazio [I, VI], Anonymus recentior [VII], Aspasio [VIII], Michele di Efeso [V, IX-X]), verrà tradotto in latino verso il 1240-1243 da Roberto Grossatesta (ca.1168-1253),113 poi da Giovanni Bernardo Regazzola, detto il Feliciano (ca. 1490 – ca.1550) (1541, 15433), sull’edizione di Aldo Manuzio: Eustratii et aliorum insignium peripateticorum commentaria in libros decem Aristotelis de moribus ad Nicomachum, Venezia 1536. Ristampa ed.: Eustratius/Aspasius/Michael Ephesius et al.: Aristotelis Stagiritae Moralia Nicomachia. Übersetzt von J. B. Felicianus. Neudruck der Ausgabe Paris 1543 mit einer Einleitung von David A. Lines (CAGL 11. 1-2), Stoccarda 2006. Su Regazzola: S. Fortuna, in: DBI 86 (2016) s.v.(¤); CTCo 1 (1960) 90-91. – D. Lines, «Giovanni Bernardo Feliciano and the Edition of “ Eustratius ”», in: Eustratius/Aspasius/Michael Ephesius et al.: Aristotelis Stagiritae Moralia Nicomachia, V-XVIII; A. Pietrobelli, «Deux traducteurs humanistes de Galien: Giovanni Bernardo Regazzola Feliciano et Jean Vassès», Galenos 11 (2017) 209-226. Sull’edizione aldina: A. A. Renouard, Annales de l’imprimerie des Alde ou Histoire des trois Manuce et de leurs éditions, Parigi 18343, 116.6. — L’autenticità del commento ai Sophistici elenchi è controversa. Segnaliamo, infine, che un ms. attribuisce al nostro autore un commento al De interpretatione.
(1) Scholia in Aristotelis Topica.
Inc.: Περὶ μὲν τοῦ ἀποδεικτικοῦ συλλογισμοῦ προφθάσας ἐδίδαξεν. Des.: πρός τε τὰ κατὰ στέρησιν καὶ ἕξιν καὶ τὰ ἐναντία. Ms. Ierosol. S. Sepulchri 150, s. XIV, f° 127v-185v (Topica, con commento), appartenuto al patriarca Dositeo II di Gerusalemme (1641-1707).114 Scholî interlineari sparsi di Michele (f° 153, 155V, 158V-159, 165, 168, 169, 170v, 176v, 184-185v, etc.). Vd. H. P. F. Mercken, «The Greek Commentators on Aristotle’s Ethics», in: R. Sorabji (ed.), Aristotle Transformed. The Ancient Commentators and Their Influence, Ithaca 1990, 407-443 (433). — S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 8, 13-14, 26.
(2) Alcuni mss attribuiscono a Michele un commento ai Sophistici elenchi. La sua autenticità rimane, tuttavia, controversa (è probabilmente più antico). Ed. M. Wallies, Alexandri quod fertur In Aristotelis Sophisticos elenchos commentarium [CAG II.3], Berlino 1890, 1-198. Vd. DPA 7 (2018) 609-610, 615; DPA. Suppl. (2003) 116. — CAG II.3, V-XXXII (Praefatio); S. Ebbesen, Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici Elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacie. Vol. I, Leida 1981, 70-77, 268-285; II 153-199; A. Preus, Aristotle and Michael of Ephesus, On the Movement and Progression of Animals, Hildesheim 1981, 11; R. W. Sharples, «Alexander of Aphrodisias. Scholasticism and Innovation», ANRW II.36.2, 1176-1243 (1184); G. Arampatzes, Παιδεία και επιστήμη στον Μιχαήλ Εφέσιο. Εις περί ζώων μορίων Α 1,3-2,10, Atene 2006, 17-18, 22; V. Papari, Der Kommentar des Michael von Ephesos zur ps.-aristotelischen Schrift De coloribus/Περὶ χρωμάτων. Editio princeps, Diss., Amburgo 2013, 118-119, 119-122. Nell’intenzione di Aristotele, i Sophistici elenchi dovevano costituire l’ultimo libro dei Topica.115
(3) Il ms. Paris. gr. 1917, s. XIII, f° 17-45 (in margine al trattato di Leone Magentenos) attribuisce al Nostro un commento al De interpretatione. Vd. DPA 7 (2018) 609.163. — S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 22.
Sull’autore e sull’opera: CAGB(¤) ǀ ODB II 1368; A. Golitsis, in: DPA 7 (2018) 609.163 (Non menziona gli Scholia in Top.). — GBL 430-431; DAGL 577; Hunger, Literatur I 34-35, 38, 402; II 267-268; Th. Ricklin, Der Traum der Philosophie im 12. Jahrhundert. Traumtheorien zwischen Constantinus Africanus und Aristoteles (MSTe 24), Leida 1998, 284-294. — A. Preus, Aristotle and Michael of Ephesus, On the Movement and Progression of Animals, Hildesheim 1981; G. Arampatzes, Παιδεία και επιστήμη στον Μιχαήλ Εφέσιο. Εις περί ζώων μορίων Α 1,3-2,10, Atene 2006; O. Kalogeridou, Μιχαήλ Εφεσίου εις το Αριστοτέλους Περί ζώων γενέσεως. Από την αρχαία εξηγητική παράδοση στη βυζαντινή ερμηνευτική πρακτική, Salonicco 2010. — M. Wallies, Die griechischen Ausleger der Aristotelischen Topik (WBSGy 65), Berlino 1891, 27; G. Mercati, «Fra i commentatori greci di Aristotele», MAH 35 (1915) 191-219 = Opere minori. Vol. 3 (ST 78), Città del Vaticano 1937, 458-480; K Praechter, «Michael von Ephesos und Psellos», BZ 31 (1931) 1-12 (colloca a torto Michele prima di Psellos); R. Browning, «An Unpublished Funeral Oration on Anna Comnena», PCPhS 8 (1962) 1-12 = R. Sorabji (ed.), Aristotle Transformed. The Ancient Commentators and Their Influence, Ithaca 1990, 393-406; S. Ebbesen, Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici Elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacie. Vol. I, Leida 1981, 70-77, 268-285; A. Preus, «Michael of Ephesus and the History of Zoology», in: A. S. Bernardo, S. Levin (ed.), The Classics in the Middle Ages. Papers […] (MRTS 69), Binghamton 1990, 265-282; H. P. F. Mercken, «The Greek Commentators on Aristotle’s Ethics», in: Sorabji, Aristotle Transformed, 407-443 (429-437); S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 8, 13-14; C. Luna, Trois études sur la tradition des commentaires anciens à la Métaphysique d’Aristote (PhA 88), Leida 2001 (rec.: L. Tarán, in: Gnomon 77 [2001] 196-209). — R. Salis, «Michele di Efeso e il commento pseudo-alessandrino agli Elenchi Sofistici», AIVS 165 (2007) 371-400; B. Cavarra, «Michele di Efeso (XII sec.), commentatore delle opere biologiche di Aristotele. Alcune considerazioni sui processi biologici di trasformazione nel commento al De generatione animalium», RAS 32.2 (2009) 55-65; R. Salis, «Il commento di pseudo-Alessandro agli Elenchi Sofistici di Aristotele. Le origini, l’interpretazione del titolo e il rapporto con l’Eutidemo di Platone», DSTFM 20 (2009) 419-448; G. Arabatzis, «Michel d’éphèse, commentateur d’Aristote et auteur», Peitho 1(3) (2012) 199-209; G. Arabatzis, «Michael of Ephesus, Aristotelian Science, and Byzantine Episteme», in: M. Knežević (ed.), Aristotle in Byzantium, Alhambra CA 2020, 249-276; I. Deretić, «Friendship, Self-Love, and the Bestial Within: Michael of Ephesus’s Commentaries on Nicomachean Ethics IX», in: Knežević, Aristotle in Byzantium, 277-300. — C. G. Conticello, «Tommaso d’Aquino e Bisanzio: Testi e teologia. Il contributo tomista all’Ellenismo medievale », in: E. G. Farrugia, G. Rigotti (ed.), A Common Mission. The Oriental Congregation and the Oriental Institute (1917-2017). Acts […] (OCA 308), Roma 2020, 211-249 (216-219); C. G. Conticello, «Theophylactus Latinus. La réception médiévale de Théophylacte de Bulgarie, source majeure de Thomas d’Aquin», in: P. Roszak, J. Vijgen (ed.), Reading the Church Fathers with St. Thomas Aquinas. Historical and Systematical Perspectives (BEHESR 189), Turnhout 2021, 57-106 (60 n. 5, Bibliogr.). Vd. anche n. 98-113.
5. Leone Magentenos (Λέων Μαγεντηνός, s. XII/XIII], vescovo di Mitilene [Lesbos]). — Leone è autore di vari commenti all’Organon (Categoriae,116 De interpretatione,117 Analytica priora [Commentaria, Scholia],118 Analytica posteriora [Lib. I-[?]II],119 Sophistici Elenchi120) e all’Isagoge di Porfirio121.
(1) In Aristotelis Topica commentaria [In Proemium, In Lib. II].
Inc.: Διαφωνία γέγονε τοῖς σοφοῖς περὶ τῆς διαλεκτικῆς· οἱ μὲν γὰρ αὐτῶν εἶπον. Mss: Vat. gr. 244, s. XIII; Bonon. 3637, s. XIV; Paris. Coisl. 170, s. XIV; Vat. gr. 1018, s. XIV, copiato da Νeophytos Prodromenos.122 — S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 47-57, 110; N. Agiotis, Leon Magentenos. Commentary on Aristotle, ›Prior Analytics‹ (Book II). Critical Edition with Introduction and Translation (CAGB. Series academica 5), Berlino 2021, XLVII-LXXIX. Ed. princeps. Kotzabassi, Byzantinische Kommesntatoren, op. cit., 111-114 (Proemium), 115-152 (In Lib. II). Emend.: A. Rhoby, in: JÖB 50 (2000) 386-388 ǁ Chr. Theodoridis, «Bemerkungen zum Text der Kommentare des Johannes Italos und Leon Magentinos zu den aristotelischen Topika», JÖB 52 (2002) 191-196.
Sull’autore e sull’opera: CAGB(¤) ǀ PLP 16027 ǀ A. Kaldellis, S. Efthymiadis, Prosopography of Byzantine Lesbos (284-1355 A. D.). A Contribution to the Social History of the Byzantine Province (VeByz 22), Vienna 2010, N° 233. — L. G. Benakis, «Grundbibliographie zum Aristoteles-Studium in Byzanz», in: J. Wiesner (ed.), Aristoteles – Werk und Wirkung. Vol. II, Berlino 1987, 352-379 (358) = L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 217-248 (223); L. G. Benakis, «Commentaries and Commentators on the Logical Works of Aristotle in Byzantium», in: R. Claussen, R. Daube-Schackat (ed.), Gedankenzeichen. FS K. Oehler, Tubinga 1988, 3-12 (7-8) = L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 249-258 (253-254). — GBL 431; Hunger, Literatur I 38; B. Bydén, «Leo Magentenos», in: H. Lagerlund (ed.), Encyclopedia of Medieval Philosophy. Philosophy Between 500 and 1500, Londra 2011, 684-685. — S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 47-60; N. Agiotis, Τα σχόλια του Λέοντος Μαγεντηνού στο Β’ βιβλίο των Ἀναλυτικῶν προτέρων, Diss., Ioannina 2014 ǀ N. Agiotis, Leon Magentenos. Commentary on Aristotle, ›Prior Analytics‹ (Book II). Critical Edition with Introduction and Translation (CAGB. Series academica 5), Berlino 2021, con bilancio della ricerca (p. XXVII-XXXVIII). — M. Wallies, Die griechischen Ausleger der Aristotelischen Topik (WBSGy 65), Berlino 1891; S. Ebbesen, Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici Elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacie. Vol. I, Leida 1981, 302-313; Ebbesen, Commentators and Commentaries […]. Vol. II 278-306; A. Bülow-Jacobsen, S. Ebbesen, «Vaticanus Urbinas Graecus 35. An Edition of the Scholia on Aristotle’s Sophistici Elenchi», CIMGL 43 (1982) 45-120 (114-116); S. Kotzabassi, «Aristotle’s Organon and Its Byzantine Commentators», PULC 64 (2002) 51-62; K. Ierodiakonou, «The Byzantine Reception of Aristotle’s Theory of Meaning», Methodos 19 | 2019, 1-39 (8-9).
Giorgio Pachymeres. Ms. Monac. gr. 442, s. XIV, f° 6v.
6. Giorgio Pachymeres (Γεώργὶος ὁ Παχυμερής, 1242 – 1310/5?123). Πολυΐστωρ, filosofo, teologo, storico, Pachymeres fu specialmente versato negli studi aristotelici. È autore, tra l’altro, di un’ampia epitome o sinossi di gran parte del corpus aristotelicum (Φιλοσοφία, ca. 1307?124), in dodici libri, ad uso didattico (I: Topica; II: Physica; III: De caelo; IV: De generatione et corruptione; V: Meteorologica; VI: De partibus animalium, De incessu animalium; VII: De anima; VIII: Parva naturalia [De sensu, De memoria, De somno et vigilia, De insomniis, De divinatione per somnum, De longitudine vitae, De iuventute, De vita et morte, De respiratione], De motu animalium; IX: De generatione animalium; X: Metaphysica; XI: Ethica Nicomachea; XII: De coloribus [spurio],125 De lineis insecabilibus [spurio],126 Mechanica127), trasmesso da due mss autografi, in corso di edizione col patrocinio dell’Accademia di Atene.
Mss autografi : Berol. Ham. 512, s. XIV in., f° 1-232v, con scolî (f° 22[?], 49rv, 72v, 74v-75) di Matteo Kamariotes,128 amico e discepolo di → Georgio Scholarios e di Demetrios Raoul Kabakes129; Paris. gr. 1930, ca. 1308, f° 1-244v (Apografo, parzialmente autografo, probabilmente il volume spedito dall’autore in omaggio [respinto al mittente] al patriarca Atanasio I [Ἀθανάσιος Ἀκάκιος, 1289-1293, 1303-1309]130). Vd. D. Harlfinger, Die Textgeschichte der pseudoaristotelischen Schrift Περὶ ἀτόμων γραμμῶν. Ein kodikologisch-kulturgeschichtlicher Beitrag zur Klärung der Überlieferungsverhältnisse im Corpus Aristotelicum, Amsterdam 1971, 357-360; D. Harlfinger, «Autographa aus der Palaiologenzeit», in: W. Seibt (ed.), Geschichte und Kultur der Palaiologenzeit. Referate […] (AAW. Denkschriften 241), Vienna 1996, 43-50 (48); E. Pappa, Georgios Pachymeres. Philosophia. Buch 10. Kommentar zur Metaphysik des Aristoteles. Einleitung, Text, Indices = Georgius Pachymeres. Philosophia. Liber X. In Aristotelis Metaphysicam commentarium (CPMACAB 2), Atene 2002, 46*-47*; P. Golitsis, «Un livre reçu par le Patriarche Athanase Ier et retourné à l’expéditeur», REB 68 (2010) 201-208 (206-208); P. Golitsis, «Copistes, élèves et érudits. La production de manuscrits philosophiques autour de Georges Pachymère», in: A. Bravo Garcia (ed), The Legacy of Bernard de Montfaucon. Three Hundred Years of Studies on Greek Handwriting. Proceedings […] (Bibliologia 31), Turnhout 2010, 157-170, 757-768 (168, 170).
Ed. princeps. [G.-B. Rasarius], Γεωργίου διακόνου πρωτεκδίκου καὶ δικαιοφύλακος τοῦ Παχυμέρους Ἐπιτομὴ τῆς Ἀριστοτέλους λογικῆς, apud Vascasanum [Michel de Vascosan], Parigi 1548 (Organon). Ed. critica. I. G. Telelis, Georgios Pachymeres. Philosophia. Book 3: In Aristotelis De Caelo Commentary. Prolegomena, Text, Indices = Georgius Pachymeres. Philosophia. Liber III. In Aristotelis De Cælo Commentarium (CPMACAB 7), Atene 2016 ǁ I. G. Telelis, Georgios Pachymeres. Philosophia. Book 5: Commentary in Aristotle’s Meteorologica (CPMACAB 6), Atene 2012 ǁ E. Pappa, Georgios Pachymeres. Philosophia. Buch 6. Kommentar zu De partibus animalium des Aristoteles. Εditio princeps, Einleitung-Text-Indices = Georgius Pachymeres. Philosophia. Liber VI. In Aristotelis De partibus animalium commentarium (CPMACAB 4.1), Atene 2008 ǁ E. Pappa, Georgios Pachymeres. Philosophia. Buch 10. Kommentar zur Metaphysik des Aristoteles. Einleitung, Text, Indices = Georgius Pachymeres. Philosophia. Liber X. In Aristotelis Metaphysicam commentarium (CPMACAB 2), Atene 2002 (rec.: A. Failler, in: REB 62 [2004] 255-259) ǁ Κ. Oikonomakos, Γεώργιος Παχυμέρης. Φιλοσοφία. Βιβλίον ἑνδέκατον. Τὰ Ἠθικά, ἤτοι τὰ Νικομάχεια. Editio princeps. Προλεγόμενα, κείμενο, ευρετήρια = Georgios Pachymeres. Philosophia. Liber XI. In Aristotelis Ethicam Nicomacheam commentarium (CPMACAB 3), Atene 2005. Gli altri libri sono in preparazione (I: P. Golitsis).
Trad. latina. G.-B. Rasarius, Georgii Pachymerii in universam Aristotelis disserendi artem epitome, Parigi 1545 (Organon [Topica, p. 48-75]). Su Giovanni Battista Rasario (1517-1578) : Chr. Savino, Il medico di Utopia. Giovanni Battista Rasario (1517-1578) traduttore e falsario di testi medici greci (Libri e Biblioteche), Udine 2021. — C. Savino, «Giovanni Battista Rasario and the 1562-1563 Edition of Galen. Research, Exchanges and Forgeries», Early Science and Medicine 17 (2012) 413-445 ǁ Ph. Bechius, Georgii Pachymerii Hieromnemonis, in universam fere Aristotelis philosophiam, epitome, in qua et aliorum philosophorum, qui ante et post ipsum claruere, dogmata sic enarrantur, ut iusti commentarii instar esse possit, e Graeco in Latinum sermonem nunc primum summa fide ac diligentia conversa […], Basilea 1560. Vd. VD16 G 1353; F. Hieronymus, Griechischer Geist aus Basler Pressen. Katalog der frühen griechischen Drucke aus Basel in Text und Bild (PUB 15), Basilea 1992, N° 135. — P. Golitsis, in: DPA 7 (2018) 632.
Dopo quest’opera di sintesi, Pachymeres si dedicò alla composizione di commenti perpetui di una parte del corpus aristotelicum (Organon, Physica [attribuito da un ramo della tradizione manoscritta a Michele Psellos131], Metaphysica [paternità controversa, attribuito nei mss allo Ps.-Giovanni Filopono], Ethica Nicomachea [pervenuto incompleto],132 De partibus animalium [incompiuto],133 quest’ultimo largamente fondato su Michele di Efeso, N° 4).
Mss (In Aristotelis Organum commentarius): Vindob. Phil. gr. 150, s. XIV, copiato da un certo Nikephoros [Niceforo Choumnos † 1327134?], studente dell’autore; Vatic. gr. 321, s. XIII-XIV. — Vd. S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 9, 10 n. 38; E. Pappa, «Die Kommentare des Georgios Pachymeres zum Organon», in: I. Vassis, G. S. Henrich, D. Reinsch (ed.), Lesarten. FS A. Kambylis zum 70. Geburtstag […], Berlino 1998, 198-210; P. Golitsis, «Georges Pachymère comme didascale. Essai pour une reconstitution de sa carrière et de son enseignement philosophique», JÖB 58 (2008) 1-15; P. Golitsis, «Copistes, élèves et érudits. La production de manuscrits philosophiques autour de Georges Pachymère», in: A. Bravo Garcia (ed), The Legacy of Bernard de Montfaucon. Three Hundred Years of Studies on Greek Handwriting. Proceedings […] (Bibliologia 31), Turnhout 2010, 157-170, 757-768 (168, 170).
Alcuni anni dopo, Giuseppe il Filosofo (Ἰωσήφ, φιλόσοφος, ῥακενδύτης, πιναρός etc., ca. 1280 – ca. 1330),135 incorpora estratti della Φιλοσοφία sui Topica nella Synopsis variarum disciplinarum (Encyclopædia), inedita, vasta compilazione sui diversi rami dello scibile, in cui l’autore intende riunire saggezza antica e cristiana (il Prologus contiene un’introduzione autobiografica in prosa e il piano dell’opera [140 versi giambici]: ed. M. Treu, «Der Philosoph Joseph», BZ 8 [1899] 1-64). Vd. infra.
Sull’autore e sull’opera: CAGB(¤) ǀ PLP 22186 ǀ ODB III 1550 ǀ P. Golitsis, in: DPA 7 (2018) 627-632. — V. Laurent, in: DTC 11 (1932) 1713-1718; ODB III 1550; DAGL 639-640. — GBL 288-291, 430, 1181 (Ind.); Beck1 627, 677, 679-680, 692; B. Tatakis, La philosophie byzantine, Parigi 1959, 239-240, 246; Podskalsky4 23, 31, 59, 124-125; Hunger, Literatur I 37, 447-453; II 188-191, 245-246; Sideras 55-56; G. Zogafridis, «George Pachymeres», in: H. Lagerlund (ed.), Encyclopedia of Medieval Philosophy. Philosophy Between 500 and 1500, Londra 2011, 394-396. — S. Lampakes, Γεώργιος Παχυμέρης πρωτεκδίκοϛ καὶ δικαιοφύλαξ, Atene 2004. — E. Gielen, Nicephori Blemmydae. De virtute et ascesi; Iosephi Racendytae. De virtute (CCG 80), Turnhout 2016, LXXI-LXXXII; E. Pappa, «Die Kommentare des Georgios Pachymeres zum Organon», in: I. Vassis, G. S. Henrich, D. Reinsch (ed.), Lesarten. FS A. Kambylis zum 70. Geburtstag […], Berlino 1998, 198-210; S. Ebbesen, Commentators and Commentaries on Ariistotle’s Sophistici Elenchi. Vol. I (CLCAG VII.1), Leida 1981, 341; T. Gadra, S. M. Honea, P. M. Stinger, G. Umholtz, Γεωργίου τοῦ Παχυμέρους Ὑπόμνημα εἰς τὸν Παρμενίδην Πλάτωνος [Ἀνωνύμου Συνέχεια τοῦ Ὑπομνήματος Πρόκλου]/George Pachymeres. Commentary on Plato’s Parmenides [Anonymous Sequel to Proclus’ Commentary] (CPMAPB 4), Atene 1989, XII-XVIII; S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 9-13, 17, 24. — P. Golitsis, «Georges Pachymère comme didascale. Essai pour une reconstitution de sa carrière et de son enseignement philosophique», JÖB 58 (2008) 1-15. Vd. anche n. 123-127.
Su Giuseppe, sull’Encyclopædia e sulle sue fonti (Alessandro di Afrodisia, Michele di Efeso, Giorgio Pachymeres, etc.): CAGB(¤) ǀ PLP 9078 ǀ D. Stiernon, in: DS 8 (1972) 1388-1392. — GBL 451; Beck1 627, 677, 679-680, 692; B. Tatakis, La philosophie byzantine, Parigi 1959, 688; Hunger, Literatur I 37, 85, 87, 90; II 187, 193, 312-313; DAGL 492. — M. Treu, «Der Philosoph Joseph», BZ 8 (1899) 1-64; N. Terzaghi, «Sulla composizione dell’Enciclopedia del filosofo Giuseppe», SIFC 10 (1902) 121-132 = N. Terzaghi, Studia Graeca et Latina (1901-1956). Vol. I, Torino 1963, 588-599 ; S. Mercati, «Lettera del monaco Sofonia al filosofo Giuseppe», RSBN 1 (1924) 169-172 = S. Mercati, Collectanea byzantina. Vol. I, Bari 1970, 343-347; R. Criscuolo, «Note sull’Enciclopedia del filosofo Giuseppe», Byz 44 (1974) 255-271; S. Ebbesen, Commentators and Commentaries on Ariistotle’s Sophistici Elenchi. Vol. I (CLCAG VII.1), Leida 1981, 342-343; E. Gielen, «A New Source of the Synopsis of Joseph Rhakendytes», REB 69 (2011) 265-270; E. Gielen, «Ad maiorem Dei gloriam. Joseph Rhakendytes’ Synopsis of Byzantine Learning», in: J. König, G. Woolf (ed.), Encyclopaedism from Antiquity to the Renaissance, Cambridge 2013, 259-276; E. Gielen, Nicephori Blemmydae. De virtute et ascesi; Iosephi Racendytae. De virtute (CCG 80), Turnhout 2016, LXXIV-LXXIX; E. Gielen, «Joseph the Philosopher, an Outstanding Outsider. Philosophy and Rhetoric at the Court of Andronicus II», in: G. Nathan, L. Garland (ed.), Basileia. Essays on Imperium and Culture in honour of E. M. and M. J. Jeffreys (ByAu 17), Leida 2017, 205-215. — La principale fonte biografica sull’autore è una lettera di Teodoro Metochita (1270-1332) (ed. M. Treu, «Der Philosoph Joseph», BZ 8 [1899] 2-31).
7. Giovanni (Ignazio) Chortasmenos (Ἰωάννης Χορτασμένος, 1370-1431?), In Aristotelis logicam commentaria [Vari scritti].
Νοτάριος136 patriarcale, palamita, professore di Marco Eugenikos,137 di Bessarione,138 e di Georgio Scholarios,139 tra gli altri, poi metropolita di Selimbria (Σηλυμβρία), Chortasmenos coltivò con predilezione gli studi di logica aristotelica a scopo didattico, specie degli Analytica. È autore di un’introduzione all’Organon, di alcuni commenti e di scholî ai singoli libri (Prolegomena in Aristotelis logicam. — Scholia in Analytica priora, Paraphrasis in Analytica posteriora. Lib. II(?),140 essenzialmente fondato su Teodoro Prodromos [Παράφρασις εἰς τὸ ὕστερον τῶν ὑστέρων Ἀναλυτικῶν Ἀριστοτέλους, DPA VI 960-985]); Scholia in Sophisticos Elenchos, Scholia in Topica). Ha composto anche un’introduzione alla Rhetorica e un compendio dell’opera (Prolegomena in Rhetoricam, Rhetoricae Epitome).
Mss (In Topica): Bonon. 3637, s. XIV, f° 123-125, 125v-131. — S. Ebbesen, Commentators and Commentaries on Ariistotle’s Sophistici Elenchi. Vol. I (CLCAG VII.1), Leida 1981, 344-350; S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 14-15, 17, 18, 19, 20, 48 [Lista]; S. Kotzabassi, «Aristotle’s Organon and Its Byzantine Commentators», The Princeton University Library Chronicle 64 (2002) 51-62; F. Acerbi, D. Bianconi, «L’Organon a fisarmonica di Giovanni Cortasmeno», S&T 18 (2020) 223-282 (257-258, 269-270). L’edizione critica del corpus logicum di Chortasmenos è annunciata da M. Cacouros, «Littérature philosophique à Byzance et sa postérité à l’époque moderne», EPHE. Annuaire(2) 152 (2021) 98-110.
Sull’autore e sull’opera (con particolare riguardo alla logica): CAGB(¤) ǀ PLP 30897. — L. G. Benakis, «Grundbibliographie zum Aristoteles-Studium in Byzanz», in: J. Wiesner, (ed.), Aristoteles – Werk und Wirkung. Vol. II, Berlino 1987, 352-379 (362) = L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 217-248 (227); L. G. Benakis, «Commentaries and Commentators on the Logical Works of Aristotle in Byzantium», in: R. Claussen, R. Daube-Schackat (ed.), Gedankenzeichen. FS K. Oehler, Tubinga 1988, 3-12 (9) = L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 249-258 (255). — GBL 452; Beck1 755, 793; Hunger, Literatur I 39, 53, 69, 75, 79, 86, 131, 140-141, 147, 194, 206, 211-212, 217-218, 219, 22, 237, 415, 457, 482-483, 513; II 18, 104, 119, 148, 255-256, 257, 273, 290, 314-35, 492 ; DAGL 184. — S. Mergiali, L’enseignement et les lettrés pendant l’époque des Paléologues (1261-1453) (ΕΦΛ 5), Atene 1996, 178-183. — H. Hunger, Johannes Chortasmenos (ca. 1370-ca. 1436/37). Briefe, Gedichte und kleine Schriften. Einleitung, Regesten. Prosopographie, Text (WBS 7), Vienna 1969. — A. Carile, «Una sottoscrizione autografa di Giovanni Cortasmeno», Θησαυρίσματα 11 (1974) 353-357; H. Hunger, «Aus den letzten Lebensjahren des Johannes Chortasmenos. Das Synaxarion im Cod. Christ Church gr. 56 und der Metropolit Ignatios von Selybria», JÖB 45 (1995) 159-218; P. Schreiner, «Zum Tod des Johannes Chortasmenos», JÖB 45 (1995) 219-222; M. Cacouros, «Jean Chortasménos katholikos didaskalos. Contribution à l’histoire de l’enseignement à Byzance», in: U. Criscuolo, R. Maisano (ed.), Synodia. Studia humanitatis Antonio Garzya septuagenario ab amicis atque discipulis dicata (Collectanea 15), Napoli 1997, 83-107; B. Tambrun-Krasker, «Bessarion, de Trébizonde à Mistra. Un parcours intellectuel», in: C. Märtl, C. Kaiser, Th. Ricklin (ed.), »Inter Graecos Latinissimus, inter Latinos Graecissimus«. Bessarion Zwischen den Kulturen (P&A 39), Berlino 2013, 1-36 (10-13). — P. Canart, G. Prato, «Les recueils organisés par Jean Chortasménos et le problème de ses autographes», in: H. Hunger (ed), Studien zum Patriarchatsregister von Konstantinopel (ÖAW. Sitzungsberichte 383), Vienna 1981, 115-178 = P. Canart, Études de paléographie et de codicologie (ST 450), Città del Vaticano 2008, 577-676; S. Ebbesen, Commentators and Commentaries on Ariistotle’s Sophistici Elenchi. Vol. I (CLCAG VII.1), Leida 1981, 344-350; B. Mondrain, «Un nouveau manuscrit de Jean Chortasménos», JÖB 40 (1990) 351-358; M. Cacouros, «Un commentaire byzantin inédit au deuxième livre des Seconds Analytiques, attribuable à Jean Chortasménos» RHT 24 (1994) 149-198; M. Cacouros, «Marginalia de Chortasménos dans un opuscule logique dû à Prodromènos (Vatican. gr. 1018)», REB 53 (1995) 271-278; M. Cacouros, «Un manuel de logique organise par Jean Chortasmenos et destine a l’enseignement (catalogage du manuscrit)», REB 54 (1996) 67-106; M. Cacouros, «Jean Chortasménos, katholikos didàskalos, annotateur du Corpus Logicum dû à Néophytos Prodromènos», BBGG 52 (1998) 185-225; S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 14-15, 17-19, 20, 26, 48; S. Kotzabassi, «Aristotle’s Organon and Its Byzantine Commentators», PULC 64 (2002) 51-62; A. Bardi, «Bessarione a lezione di astronomia da Cortasmeno», BZ 111 (2018) 1-38; F. Acerbi, «Why John Chortasmenos Sent Diophantus to the Devil», GRBS 53 (2013) 379-389; F. Acerbi, D. Bianconi, «L’Organon a fisarmonica di Giovanni Cortasmeno», S&T 18 (2020) 223-282.
8. Georgio (Gennadio) Scholarios (Γεώργιος Κουρτέσιος Σχολάριος, ca 1400/5 – ca. 1473), Translatio Petri Hispani Summulae logicae.141 Fine latinista, primo patriarca ecumenico dopo la caduta di CP, Scholarios tradusse quasi per intero le Summulae logicae (ca. 1250) di Pietro Ispano (ca. 1220-1277),142 futuro papa Giovanni XXI, compendio in forma schematica e di facile assimilazione mnemonica, dei temi della Logica antiquorum (predicabili, predicamenti, sillogismi, topici, fallacie) e della Logica modernorum (proprietà dei termini: suppositiones, termini relativi, ampliamenti, restrizioni di significato, termini distributivi), divenuto un classico nell’insegnamento universitario medievale.
Ed. princeps: E. Ehinger, Synopsis Organi aristotelici, Michaele Psello autore, graeco-latina nunc primum edita, Augsburg 1597 (ex cod. Monac. 548, s. XV, in parte copiato da Leontios Eustratios143) (con attribuizione a Michele Psellos [MIP 555.59]). Indotto in errore dall’ed. princeps, Karl Prantl (1820-1888),144 immediatamente confutato da vari studiosi (Thurot, Rose, Stapper…), sostenne la tesi che le Summulae fossero un plagio dello scritto del poligrafo bizantino. Ed. critica. L. Petit, X. A. Siderides, M. Jugie, Oeuvres complètes de Georges Scholarios. Vol. VIII, Parigi 1936, 283-337 ǀ M. Cacouros, Μεταβυζαντινά κείμενα. Γεννάδιος Σχολάριος. Vol. VIII, Atene 2014, 283-337 (Fac-simile dell’ed. critica). — Il ms. Vatic. Barb. gr. 164, an. 1294, contiene i Topica (f° 164v-235), con scolî di Leone Magentenos (f° 221v), Giorgio Pachymeres (f° 209v) e Scholarios (f° 199, 208, 216v). Vd. GH I 71; II 92; III 119. — S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 5 n. 10, 16, 24; M. Cacouros, Ὁ Γεώργιος Σχολάριος ἐξηγητὴς τοῦ Ἀριστοτέλους, ἐρανιστὴς τοῦ Μετοχίτου καὶ μεταφραστὴς λατινικῶν ἔργων στο Corpus aristotelicum. Πρώτη προσέγγιση (BMA 1), Atene 20152, 37-40, 292, 324-325. Su Pietro Ispano e le Summulae logicales: EPA II 427. — Ch. H. Lohr, Commentateurs d’Aristote au Moyen-âge latin (Vestigia 2), Friburgo 1988, 200-203; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.2 (CPMA. Subsidia 18), Firenze 2010, 87-90 (Bibliogr.). — PG 160, 1211-1212; R. Stapper, «Die Summulae logicales des Petrus Hispanus und ihr Verhältnis zu Michael Psellus», in: S. Ehses (ed.), FS zum elfhundertjährigen Jubiläum des deutschen Campo Santo in Rom, Friburgo 1897, 130-138; R. Stapper, Papst Johannes XXI. Eine Monographie (KGS 4.4), Münster 1898, 16-19; L. Petit, X. A. Siderides, M. Jugie, Oeuvres complètes de Georges Scholarios. Vol. VIII, Parigi 1936, VI-VIII; M. Grabmann, Handschriftliche Forschungen und Funde zu den philosophischen Schriften des Petrus Hispanus, des späteren Papstes Johannes XXI († 1227) (SAM 1936.9), Monaco 1936, 8-14, 41; L. M. De Rijk, Peter of Spain (Petrus Hispanus Portugalensis). Tractatus Called Afterwards Summule logicales. First Critical Edition from the Manuscripts with an Introduction (PhTSt 22), Assen 1972, IX-XXIII, LXI-LXXXVII; J. M. da Cruz Pontes, «Un nouveau manuscrit des Quaestiones libri de anima de Petrus Hispanus Portugalensis», RTAM 43 (1976) 167-201 (168-170, Pietro Ispano/Psellos); J. M. Duffy, «Michael Psellos. Neophytos Prodromenos, and Memory Words for Logic», in: J. M. Duffy, J. Peradotto (ed.), Gonimos. Neoplatonic and Byzantine Studies Presented to L. G. Westerink at 75, Buffalo 1988, 207-216.
Con Scholarios si conlude il ciclo dei commentatori bizantini dell’Organon. Nei secoli successivi, la trasmissione dell’opera e l’attività esegetica, in ambito greco, continuerà in Occidente, in particolare in Italia e nei Balcani. Citiamo qualche autore distintosi in questo settore: Costantino Lascaris (Κωνσταντῖνος Λάσκαρις, 1434/5-1501),145 figura di spicco degli esuli bizantini, attivo a Milano e a Messina, copiò il ms. Oxon. Laud. gr. 45; Michele Apostoles (Μιχαὴλ Ἀποστόλης, ca. 1420-1478)146 e Antonio Damilas (Ἀντώνιος Δαμιλᾶς, fl. 1460-1504)147 copiarono il ms. Vatic. Palat. gr. 74.
Circa due secoli dopo, Gerasimos Blachos (Γεράσιμος Βλάχος, 1605/7-1685) e Sebastos Trapezuntios Kyminetes (1632-1702), attivi rispettivamente a Venezia e a Bucarest (Αὐθεντικὴ Ἀκαδημία), redigono delle parafrasi dei Topica, largamente fondati sulla tradizione filosofica anteriore.148 Su Blachos: B. N. Tatakes, Γεράσιμος Βλάχος ὁ Κρής (1605/7-1685). Φιλόσοφος, θεόλογος, φιλόλογος (BIEV 5), Venezia 1973 (rec.: V. Bobou-Stamate, in: Ἑλληνικά 28 [1975] 460-467); Podskalsky3 248-250, 281, 298 (Bibliogr.). Su Kyminites: K. Karanasios, Sebastos Trapezuntios Kyminetes (1632-1702). Biographie, Werkheuristik und die editio princeps der Exegese zu De virtute des Pseudo-Aristoteles (SeGr 10), Wiesbaden 2001; Podskalsky3 271-276, 420 (Ind.); DPA. Suppl. (2003) 534-535 (Bibliogr.). Sull’Accademia principesca: A. Camariano-Cioran, Les Academies princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs (IBS 142), Salonicco 1974.
B. De hypotheticis syllogismis
1. Anonymus Heiberg [Gregorius Aneponymus, Gregorius Solitarius?], Compendium philosophiae et Quadrivium, cap. 38. Ed. J. L. Heiberg, Anonymi Logica et Quadrivium cum scholiis antiquis (KDVS 15.1), København 1929, 30-32. Emend.: K. Praechter, in: BZ 31 [1931] 82-90 ǁ J. Wegelin, Gregorii Aneponymi Compendiosum philosophiae syntagma, Augsburg 1600, 98-101, con trad. latina. Nozioni elementari. L’opera, un manuale didattico elementare, è attribuita in un unico ms. ad un non meglio noto monaco Gregorio (Vatic. gr. 15, s. XV, f° 168-199). Come precisa l’autore nella sezione sull’astronomia (p. 10814, 10910), il Quadrivium era in corso di redazione nell’autunno dell’anno 6516 (͵ϛφιϛ΄) = 1007/8 (cf. Taisbak, infra). Sull’autore e sull’opera: L. G. Benakis, «Commentaries and Commentators on the Logical Works of Aristotle in Byzantium», in: R. Claussen, R. Daube-Schackat (ed.), Gedankenzeichen. FS K. Oehler, Tubinga 1988, 5 = L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 251. — Heiberg, Anonymi Logica, XIII; N. Zeegers-Vander Vorst, «L’arithmétique d’un quadrivium anonyme du XIe siècle», AnCl 32 (1963) 129-161 (129); C. M. Taisbak, «The Date of Anonymus Heiberg, Anonymi Logica et Quadrivium», CMAGL 39 (1981) 97-102; S. Ebbesen, Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici Elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacies. Vol. I, Leyda 1981, 262-265; J. Barnes, «Syllogistic in the Anonymus Heiberg», in: K. Ierodiakanou (ed.), Byzantine Philosophy and its Ancient Sources, Oxford 2002, 97-137 = J. Barnes, Logical Matters. Essays in Ancient Philosophy. Vol. II, Oxford 2012, N° 27; K. Ierodiakonou, «The Hypothetical Syllogisms in the Greek and Latin Medieval Traditions», CIMGL 66 (1996) 96-116 (103-104); K. Ierodiakonou, «La réception byzantine des Catégories d’Aristote», in: O. Bruun, L. Corti (ed.), Les Catégories et leur histoire (BHPh), Parigi 2005, 307-340 (310-311); G. Katsiampoura, «The Quadrivium of 1008 and G. Pachymeres Syntagma. Comparing two Byzantine Quadrivia», in: L. Del Corso, O. Pecere (ed.), Libri di scuola e pratiche didattiche dall’Antichità al Rinancimento. Atti […]. Vol. II, Cassino 2010, 410-425; S. Lazaris (ed.), A Companion to Byzantine Science (BCBW 6), Leida 2020, passim.
2. (?)Michele Psellos, Scholia in Aristotelis Analytica priora [MIP 741]. Mss: Vatic. gr. 243, s. XIII-XIV, f° 158v-159; Vatic. gr. 209, s. XIV, f° 120v-121. Vd. MIP 741 (p. 247.8). — K. Ierodiakonou, «The Hypothetical Syllogisms in the Greek and Latin Medieval Traditions», CIMGL 66 (1996) 96-116 (104-105). Sui mss: MIP 742 (p. 247.3), 880 (p. 311.4). — G. Mercati, P. Franchi de’ Cavalieri, Codices Vaticani Graeci. Vol. I. Codices 1-329, Roma 1923, 258-261, 311-313.
3. Michele Psellos, Sinopsis de syllogismis [Περὶ τῶν τριῶν σχημάτων καὶ ὅλως περὶ συλλογισμῶν ἀποσημείωσις, MIP 743]. Ed. V. Trincavelli, Ἰωάννου Γραμματικοῦ τοῦ Φιλοπόνου εἰς τὰ Πρότερα ἀναλυτικὰ τοῦ Ἀριστοτέλους, ὑπόμνημα. Μαγεντινοῦ σχόλια εἰς τὰ αὐτά. Σύνοψις περὶ τῶν συλλογισμῶν. Ioannis Grammatici Philoponi comentaria in Priora Analytica Aristotelis. Magentini comentaria in eadem. Libellus de syllogismis, Venezia 1536, XXXIIIIv-XXXVv. Vd. K. Ierodiakonou, «The Hypothetical Syllogisms in the Greek and Latin Medieval Traditions», CIMGL 66 (1996) 96-116 (107-108).
4. Giovanni Italos, De dialectica ad Andronicum imperatorem, cap. 38-40. Ed. N. Ketschakmadze, Ioannis Itali opera. Textum graecum secundum collationem a Gregorium Cereteli confectam, Tbilisi 1966, 11-12 ǁ G. Cereteli, Iohannis Itali opuscula selecta. Vol. I, Tbilisi 1924, 203-222 (cap. 36-38). Vd. K. Ierodiakonou, «The Hypothetical Syllogisms in the Greek and Latin Medieval Traditions», CIMGL 66 (1996) 96-116 (105). — Vd. anche Appendices (A 3.2).
5. Niceforo Blemmydes, Epitome logica, cap. 36. Ed. J. Wegelin, Nicephori Blemmidae Epitome logica, Augsburg 1605 ǀ PG 142, 973-980 ǁ D. Boulismas, Νικηφόρου Μοναστοῦ καὶ Πρεσβυτέρου τοῦ Βλεμμίδου, Ἐπιτομὴ Λογικῆς, ξυγγραφεῖσα Ἰωάννῃ Δουκίτε καὶ βασιλεῖ τῷ Βατάτζῃ, Lipsia 1784. Sull’autore e sull’opera: DPA 7 (2018) 470.39a (473-474) (S. Valente); DS 11 (1982) 187-198 (D. Stiernon); TRE 24 (1995) 457-460; C. G. Conticello, «Georges–Grégoire de Chypre. Répertoire des œuvres et bibliographie» [2012] 1-15 (1 n. 2). — A. Heisenberg, Nicephori Blemmydae curriculum vitae et carmina, Lipsia 1896, LXVIII-LXXVIII(¤); C. N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204-ca. 1310) (TSHC 11), Nicosia 1982, 1-25, 153-161, 206 (Ind.); J. A. Munitiz, Nicephori Blemmydae Autobiographia sive Curriculum vitae necnon Epistula universalior (CCG 13), Turnhout 1984, I-LV (rec.: J. Darrouzès, in: REB 44 [1986] 297-298; W. Winkelmann, in: BSlav 48 [1987] 60-61; W. Lackner, in: BZ 83 [1990] 102-103); W. Lackner, Νικηφόρου Βλεμμύδου Ἀπόδειξις ὅτι οὐχ ὥρισται τοῦ καθέκαστον ἡ ζωή. – Διαλεγόμενος ἢ περὶ τοῦ ὅρου. Nikephoros Blemmydes. Gegen die Vorherbestimmung der Todesstunde. Einleitung, Text, Ubers. und Kommentar (CPMAPB 2), Atene 1985, VII-XCVI; J. A. Munitiz, Nikephoros Blemmydes. A Partial Account. Introduction, Translation and Notes (SSL 48), Lovanio 1988, 1-43; M. Stavrou, Nicéphore Blemmydès. Œuvres théologiques. Introduction, texte critique, traduction et notes (SC 517, 558), Parigi 2007, 2013 (I 13-130). — G. Mercati, «Blemmidea. Sulla data delle epitome physica e logica di Niceforo Blemmida», Bessarione 31 (1915) 226-238 = G. Mercati, Opere minori. Vol. III (ST 78), Città del Vaticano 438-440; K.-H. Uthemann, «Zur Sprachtheorie des Nikephoros Blemmydes. Bemerkungen zu einem byzantinischen Beitrag zur Geschichte der Logik», JÖB 34 (1984) 123-153; K. Ierodiakonou, «The Hypothetical Syllogisms in the Greek and Latin Medieval Traditions», CIMGL 66 (1996) 96-116 (105-106); P. Carelos, «Ein „integrierter“ Fürstenspiegel im Prooimion der Ἐπιτομὴ λογικῆς des Nikephoros Blemmydes», BZ 98 (2005) 399-402; K. D. S. Paidas, «Remarks on the Preface of Ἐπιτομὴ λογικής by Nikephoros Blemmydes», Βυζαντινά 27 (2007) 47-50; K. Ierodiakanou, «A Logical Joust in Nikephoros Blemmydes’ Autobiography», in: J. L. Fink, H. Hansen, A. M. Mora-Márquez (ed.), Logic and Language in the Middle Ages. A Volume in Honour of S. Ebbesen (IMPh 4), Leida 2013, 125-137; S. Triantari, «Stoicism and Byzantine Philosophy. Proairesis in Epictetus and Nicephorus Blemmydes», BPhJAM 17 (2014) 85-98; B. Lourié, «Nicephorus Blemmydes on the Holy Trinity and the Paraconsistent Notion of Numbers. A Logical Analysis of a Byzantine Approach to the Filioque», SHu 5 (2016) 40-54; A. Gioffreda, «Massimo Planude e l’Epitome logica di Niceforo Blemmida nel ms. Berol. Philipps 1515», S&T 17 (2019) 197-215. Vd. anche n. 11, 50.
6. Giovanni [Pothos] Pediasimos, Scholia in Aristotelis Analytica. Ed. V. De Falco, Ioannis Pediasimi in Aristotelis Analytica scholia selecta, Napoli 1926, 4335-458 (rec.: K. Praechter, in: BZ 27 [1927] 105-113 ǁ J. L. Stocks, in: ClRe 24 [1927] 317-318). L’autore si fonda sul commento di Giovanni Filopono (CAG XIII.2 ǁ DPA 5 [2012] 467). Sull’autore e sull’opera: PLP 22235. – Hunger, Literatur I 318-319; II 51, 61, 77, 110, 118, 191, 208, 214, 223, 245, 310. — C. N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204-ca. 1310) (TSHC 11), Nicosia 1982, 113-131, 218-219 (Ind.); S. Mergiali, L’enseignement et les lettrés pendant l’époque des Paléologues (1261-1453) (ΕΦΛ 5), Atene 1996, 22-23, 302 (Ind.). — Mythographi Graeci. Vol. I. Apollodori bibliotheca. Pediasimi libellus de duodecim Herculis laboribus. Ed. R. Wagner (BT), Stoccarda 1996, Berlino 2013, XL-XLI, 247-259 (Testo); K. Ierodiakonou, «The Hypothetical Syllogisms in the Greek and Latin Medieval Traditions», CIMGL 66 (1996) 96-116 (107); P. Caballero Sánchez, El Comentario de Juan Pediásimo a los «Cuerpos celestes» de Cleomedes. Edición crítica, traducción y estudio de la transmisión (NR 48), Madrid 2018, 21-34, 52-53, 141 (22, 27, 32-33); K. Levrie, Jean Pédiasimos. Essai sur les douze travaux d’Héracles. Édition critique, traduction et introduction (OLA 270), Lovanio 2018, 1-10 (1, 4). — V. De Falco, «Altri Scolii di Giovanni Pediasimo agli Analitici», BZ 28 (1928) 251-269; M. L. Agati, «Una “tecnologia” inedita al carme De utroque genere foeminarum di Giovanni Pediasimo», BollClass 7 (1986) 152-162; F. De Nicola, «Sulla tradizione manoscritta del De utroque genere foeminarum di Pediasimo», BollClass 22 (2001) 95-108; I. Pérez Martín, «L’écriture de l’hypatos Jean Pothos Pédiasimos d’après ses scholies aux Elementa d’Euclide », Scriptorium 64 (2010) 109-119; F. Acerbi, «Les études géométriques et astronomiques à Thessalonique d’après le témoignage des manuscrits. De Jean Pédiasimos à Démétrios Kydônès», Byz 89 (2019) 1-35; J. Willson, «Theodore Pediasimos’s Theorems on the Nimbi of the Saints», BSlav 78 (2020) 203-239 (209); F. Nousia, «John Pothos Pediasimos’ Schedographical Corpus», in: Ch. Dendrinos, I. Giarenis (ed.), Bibliophilos. Books and Learning in the Byzantine World (BA 39), Berlino 2021, 303-311; I. Pérez Martín, «Once More on the Life and Handwriting of the hypatos tōn philosophōn John Pothos Pediasimos», ibid., 313-330. Vd. anche n. 9.
7. (?)Giovanni Italos, De hypotheticis syllogismis [Περὶ τῶν ὑποθετικῶν συλλογισμῶν]. Ms. Vatic. gr. 316 [Rescriptus], f° 165-166 [s. XV-XVI]. Vd. MIP 249.20. — G. Mercati, P. Franchi de’ Cavalieri, Codices Vaticani Graeci. Vol. I. Codices 1-329, Roma 1923, 467-469 (468); K. Ierodiakonou, «The Hypothetical Syllogisms in the Greek and Latin Medieval Traditions», CIMGL 66 (1996) 96-116 (107-108). Vd. anche Appendices (A3).
ADNOTATIONES
1 PLP 21047. — ODB II 940. La cronologia generalmente proposta dagli studiosi per la biografia di Holobolos è da riesaminare su nuove basi. Un omonimo († ante 1414) fu segretario di Manuele II Paleologo (PLP 21046). Sulla diffusione del patronimico ῾Ολόβωλος a Bisanzio: PLP 21043 [Ἀνδρέας], 21044 [Ἰωάννης], 21045 [Κωνστάντιος], 21046 [Μανουήλ, Medico], 21047 [Μανουήλ], 31137 [Χρυσοκέφαλος, Ἰωάννης ῾Ολόβωλος]. – R. Estangüi Gómez, «Pour une étude prosopographique des fonctionnaires de la chancellerie patriarcale. La carrière du secrétaire Iôannès Chrysoképhalos Holobôlos (fl. 1369-† 1403)», TM 23/2 (2019) 111-184 (A proposito di PLP 21044) (¤). Sull’uso dei patronimici (non sempre rigoroso): V. Laurent, «Le dernier gouverneur byzantin de Constantinople. Démétrius Paléologue Métochite, grand stratopédarque († 1453)», REB 15 (1957) 196-206 (¤); R. Estangüi Gómez, «Les Tzamplakônes: grands propriétaires fonciers à Byzance au XIVe siècle», REB 72 (2014) 275-330 (303-307) (¤); Estangüi Gómez, «Pour une étude prosopographique», 119 (¤).
2 GEEB I 421-429. — G. Turco, «La Diatheke del fondatore del monastero di S. Giovanni Prodromo in Petra e l’Ambr. E 9 sup.», Aevum 75 (2001) 327-380; A. Cataldi Palau, «Legature costantinopolitane del monasterio di Prodromo Petra tra i manoscritti di Giovanni di Ragusa († 1443)», CoMa 37-38 (2001) 11-50. — W. Hörandner, «Miscellanea epigrammatica», JÖB 19 (1970) 116-119.
3 GEEB II 121-124.
4 GEEB II 195-199.
5 Regestes, N° 1376. — F. Fuchs, Die höheren Schulen von Konstantinopel im Mittelalter (BA 8), Lipsia 1926, 57-58 (rec.: L. Serraz, in: EO 32 [1929] 121. – H. Grégoire, in: Byz 4 [1927] 771-778).
6 PLP 17091 — PLB III 108-109. Metropolita di Adrianopoli, pro-unionista, nominato patriarca da Michele VIII al posto di Arsenio Autoreianos (1261-1265: PLP 1694), destituito. Capo della delegazione bizantina al II concilio di Lione. Vd. n. 26.
7 PLP 21528.
8 PLP 4320. — GBL 773; C. N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204-ca. 1310) (TSHC 11), Nicosia 1982, 56; S. Mergiali, L’enseignement et les lettrés pendant l’époque des Paléologues (1261-1453) (ΕΦΛ 5), Atene 1996, 30; E. Fisher, «Manuel Holobolos, Alfred of Sareshal, and the Greek Translator of Ps.-Aristotle’s De plantis», CM 57 (2006) 189-212 (203).
9 Vd. Appendices (B6).
10 PLP 29507; LMA VIII 638-639. — C. N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204-ca. 1310) (TSHC 11), Nicosia 1982, 90-95, 150-151, 211 (Ind.); S. Mergiali, L’enseignement et les lettrés pendant l’époque des Paléologues (1261-1453) (ΕΦΛ 5), Atene 1996, 30-33. — A. Karpozilos, G. Fatouros, The Letters of Theodoros Hyrtakenos. Greek Text, Translations and Commentary, Atene 2017 (rec.: M. Loukaki, in: BZ 112 [2019] 252-256. – M. Grünbart, in: The Byzantine Review 1 [2019] 23-26). — F. J. G. La Porte-du Theil, «Notices et extraits d’un volume de la Bibliothèque Nationale, coté MCCIX parmi le manuscrits grecs, et contenant les Opuscules et le Lettres anecdotes de Théodôre l’Hyrtacènien», NEBN 5 (1798) 709-744; 6 (1800) 1-48; A. Karpozilos, «The Correspondence of Theodoros Hyrtakenos», JÖB 40 (1990) 275-294; G. Fatouros, «Zur Chronologie der Briefe des Theodoros Hyrtakenos», JÖB 43 (1993) 221-232; M.-L. Dolezal, «Theodore Hyrtakenos’ Description of the Garden of St. Anna and the Ekphrasis of Gardens», in: A. R. Littlewood, H. Maguire, J. Wolschke-Bulmahn (ed.), Byzantine Garden Culture, Washington DC 2002, 105-158; D. Hernández de la Fuente, «Nonnus and Theodore Hyrtakenos», GRBS 43 (2003) 397-407; P. Caballero Sánchez, «Le manuscrit Paris, Bibliothèque nationale de France, gr. 1209. L’autographe de Theodore Hyrtakènos ?», Byz 84 (2014) 33-47.
11 DBBE 879 (George Galesiotes) ǁ PLP 3528. — C. N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204-ca. 1310) (TSHC 11), Nicosia 1982, 46 n. 80, 53, 59; S. Mergiali, L’enseignement et les lettrés pendant l’époque des Paléologues (1261-1453) (ΕΦΛ 5), Atene 1996, 30-33. — H. Hunger, I. Ševčenko, Des Nikephoros Blemmydes Βασιλικὸς Ἀνδριάς und dessen Metaphrase von Georgios Galesiotes und Georgios Oinaiotes. Ein weiterer Beitrag zum Verständnis der byzantinischen Schrift-Koine, Vienna 1986; O. Mazzon, Leggere per excerpta. La silloge di estratti conservata nel manoscritto greco Napoli, Biblioteca Nazionale II C 32, Diss., Padova 2018 (¤) ǁ O. Mazzon, Leggere, selezionare e raccogliere excerpta nella prima Età paleologa. La silloge conservata nel codice greco Neap. II C 32 (Hellenica 100), Alessandria 2021 (Galesiotes copista del Neapol. gr. II C 32 [1321-1340], florilegio, testis unicus per la maggior parte della traduzione greca dei Carmina amatoria di Ovidio). — I. Pérez Martín, «El Vaticanus gr. 112 y la evolución de la grafía de Jorge Galesiotes», Scriptorium 49 (1995) 42-59; G. De Gregorio, «La scrittura greca di età paleologa (sec. XIII-XIV). Un panorama», in: F. Magistrale (ed.), Scrittura memoria degli uomini. Atti […], Bari 2006, 81-138 (97-98); O. Mazzon, «Apprendere per excerpta. Primi risultati di un’indagine su una miscellanea inedita», MEG 18 (2018) 141-174; R. Estangüi Gómez, «Pour une étude prosopographique des fonctionnaires de la chancellerie patriarcale. La carrière du secrétaire Iôannès Chrysoképhalos Holobôlos (fl. 1369-† 1403), Travaux et Mémoires 23/2 (2019) 111-184 (112-113, 110, con bibliogr.) (¤); O. Mazzon, «Lavorare nell’ombra. Un percorso tra i libri di Giorgio Galesiotes», TM 24.1 (2020) 415-440; O. Mazzon, «The Byzantine Reader’s Experience Between Paratexts and Collections of Excerpts: Reading the Iliad» [2022] (¤).
12 Ed. D. I. Polemis, «The Speech of Constantine Akropolites on St. John Merciful the Young», AB 91 (1973) 31-54. — C. N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204-ca. 1310) (TSHC 11), Nicosia 1982, 40, 56 n. 33, 59; S. Mergiali, L’enseignement et les lettrés pendant l’époque des Paléologues (1261-1453) (ΕΦΛ 5), Atene 1996, 20. Su Akropolites (Padre/Figlio): PLP 520; ODB II 49; D. M. Nicol, «Constantine Akropolites. A Prosopographical Note», DOP 19 (1965) 249-256. — GBL 204-205, 286-287, 1154 (Ind.); Beck1 674-675, 698-699, 805 (Ind.). — Constantinides, Higher Education, 31-49, 205 (Ind.); Mergiali, L’enseignement et les lettrés, 20-21, 293 (Ind.). — R. Romano, «Opere minori di Costantino Acropolita», Augustinianum 42 (2002) 237-260. Vd. anche n. 27. Su Pachymeres, vd. Appendices (A6).
13 PLP 14534.
14 ODB II 866.
15 PLP 11830 ǀ EPA II 401-411.
16 Ed. Ν. Festa, «Lettera inedita dell’imperatore Michele VIII Paleologo al Pontefice Clemente IV», Bessarione 4 (1899-1900) 42-57 (rec.: L. Petit, in: EO 3 [1899] 127) ǁ L. Pieralli, La corrispondenza diplomatica dell’imperatore bizantino con le potenze estere nel tredicesimo secolo (1204-1282). Studio storico-diplomatistico ed edizione critica (CAVa 54), Città del Vaticano 2006, 167-183. La lettera contiene numerosi latinismi. Sulla lettera, l’attribuzione a Holobolos ed il contesto storico: Ν. Festa, «Ancora la lettera di Michele Paleologo a Clemente IV», Bessarione 4 (1899 -1900) 529-532; W. Norden, Das Papsttum und Byzanz. Die Trennung der beiden Mächte und das Problem ihrer Wiedervereinigung bis zum Untergang des byzantinischen Reichs, Berlino 1903, 449; R.-J. Loenertz, «Notes d’histoire et de chronologie byzantines», REB 20 (1962) 171-180 (174); D. J. Geanakoplos, L’Imperatore Michele Paleologo e l’Occidente (1258-1282). Studio sulle relazioni tra Bisanzio e il mondo latino, Palermo 1985, 216-217 (Originale ingl.: Cambridge MA 1959); B. Bydén, «“ Strangle Them with These Meshes of Syllogisms ! ”. Latin Philosophy in Greek Translations of the Thirteenth Century», in: J. O. Rosenqvist (ed.), Interaction and Isolation in Late Byzantine Culture. Papers […] (Transactions 13), Stoccolma 2004, 134-158 (145 n. 60); L. Pieralli, «La corrispondenza diplomatica tra Roma e Costantinopoli nei sec. XIII e XIV», in: M. Balard, E. Malamut, J.-M. Spieser (ed.), Byzance et le monde extérieur. Contacts, relations, échanges, Parigi 2005, 151-164; P. A g a p i t o s, D. A n g e l o v, «Six Essays by Theodore II Laskaris in Vindobonensis Phil. Gr. 321. Edition, Translation, Analysis», JÖB 68 (2018) 39-75 (49, 59). — C. G. Conticello, «Tommaso d’Aquino e Bisanzio: Testi e teologia. Il contributo tomista all’Ellenismo medievale », in: E. G. Farrugia, G. Rigotti (ed.), A Common Mission. The Oriental Congregation and the Oriental Institute (1917-2017). Acts […] (OCA 308), Roma 2020, 211-249 (228-229).
17 PLP 20413. — C. G. Conticello, «Tommaso d’Aquino e Bisanzio: Testi e teologia. Il contributo tomista all’Ellenismo medievale », in: E. G. Farrugia, G. Rigotti (ed.), A Common Mission. The Oriental Congregation and the Oriental Institute (1917-2017). Acts […] (OCA 308), Roma 2020, 211-249 (220-228); A. Riedl, Kirchenbild und Kircheneinheit. Der Dominikanische „Tractatus contra Graecos“ (1252) in seinem theologischen und historischen Kontext (VGI 69), Berlino 2020, 163-175, 195, 255 (Ind.).
18 Vd. infra.
19 Georgio Pachymeres, Relationes historicas, VII, 8. Ed. A. Failler, Georges Pachymérès. Relations historiques (CFHB. Series Parisiensis 24.3), Parigi 1999, 3512. Vd. Regestes, N° 1527 (Critique). — A. Heisenberg, Aus der Geschichte und Literatur der Palaiologenzeit (SAM 1920.10), Monaco 1920, 112-132; F. Fuchs, Die höheren Schulen von Konstantinopel im Mittelalter (BA 8), Lipsia1926, 57-58. Su Bekkos: ODB II 515 ǀ PLP 2548. — A. Riebe, Rom in Gemeinschaft mit Konstantinopel. Patriarch Johannes XI. Bekkos als Verteidiger der Kirchenunion von Lyon (1274) (MVB 8), Wiesbaden 2005. — G. Hoffmann, «Patriarch Johann Bekkos und die lateinische Kultur», OCP 11 (1945) 146-147; Y. Spiteris, «Il patriarca Giovanni Beccos, un uomo “ ecumenista ” († 1297). Demetrio Cidone, un teologo bizantino “ tomista ” († 1398)», Lateranum 65 (1999) 41-80; Th. Alexopoulos, «The Byzantine Filioque-Supporters in the 13th Century John Bekkos and Konstantin Melitiniotes and their Relation with Augustine and Thomas Aquinas», SP 68 (2013) 381-396.
20 PLP 21436.
21 ODB III 1993-1994.
22 Il concilio ebbe scopi soprattutto pratici e promulgò un solo decreto dogmatico, sulla processione dello Spirito Santo ab utroque (DH 850-861 [850]). Tra i teologi latini di spicco, fu presente anche Enrico di Gand (῎Ερυξ Γανδαβινός † 1293: PLP 6139). Vd. C. Capizzi, «Il II Concilio di Lione e l’unione del 1274. Saggio bibliografico», OCP 51 (1985) 87-122; A. Paravicini Bagliani, Il papato nel sec. XIII. Cent’anni di bibliografia (1875-2009) (MiMe 83), Firenze 2010, 464-468. — H. Wolter, H. Holstein, Lyon I et Lyon II (HCOe 7), Parigi 1966. — B. Roberg, Die Union zwischen der griechischen und der lateinischen Kirche auf dem II. Konzil von Lyon (BHFo 23), Bonn 1964; A. Franchi, Il concilio II di Lione (1274) secondo la Ordinatio Concilii Generalis Lugdunensis, Roma 1965; 1274. Année charnière. Mutations et continuités (Colloques internationaux du CNRS 558), Parigi 1977. — M. Roncaglia, Les Frères Mineurs et l’église grecque orthodoxe au XIIIe s. (1231-1274), Il Cairo 1954, 139-174; A. Franchi, «Il Filoque al concilio II di Lione (1274) e il pensiero di Giovanni Duns Scoto», Studia scholastico-Scotistica 3 (1968) 777-785; A. Franchi, «Il problema orientale al Concilio di Lione II (1274) e le interferenze del Regno di Sicilia», OTh 5 (1975) 15-110; B. Roberg, «Zur Frage des ökumenischen Charakters der beiden Lyoner Konzilien von 1245 und 1274», AHC 40 (2008) 289-322; C. G. Conticello, «Tommaso d’Aquino e Bisanzio: Testi e teologia. Il contributo tomista all’Ellenismo medievale», in: E. G. Farrugia, G. Rigotti (ed.), A Common Mission. The Oriental Congregation and the Oriental Institute (1917-2017). Acts […] (OCA 308), Roma 2020, 211-249 (229); A. Riedl, Kirchenbild und Kircheneinheit. Der Dominikanische „Tractatus contra Graecos“ (1252) in seinem theologischen und historischen Kontext (VGI 69), Berlino 2020, 26-28, 50-57, 206-208, 254 (Ind.). Sulla ricezione a Bisanzio: V. Laurent, J. Darrouzès, Dossier grec de l’Union de Lyon (1273-1277), Parigi 1976. — V. Grumel, «En Orient après le IIe concile de Lyon. Brèves notes d’histoire et de chronologie», EO 24 (1925) 321-325; D. Stiernon, «Le problème de l’Union gréco-latine vu de Byzance: de Germain II à Joseph Ier (1232-1273)», in: 1274. Année charnière, op. cit., 85-96. Vd. anche n. 23-33.
23 Le fonti narrative esagerano i numeri dei prelati presenti al concilio. Le fonti disponibili segnalano la presenza di 241 prelati (79 Italiani, 36 Francesi, 41 Tedeschi, 26 Inglesi e Irlandesi, 29 Spagnoli e dell’Aquitania, 13 della Provenza, 8 dell’Europa del Nord e dell’Est, 9 dell’Oriente latino) e di 15 cardinali. Vd. P. Frowein, «Der Episkopat auf dem 2. Konzil von Lyon (1274)», AHC 6 (1974) 307-331. — L. Carolus-Barré, «Les pères du IIe concile de Lyon (1274). Esquisses prosopographiques», in: 1274. Année charnière. Mutations et continuités (Colloques internationaux du CNRS 558), Parigi 1977, 377-423.
24 PLP 4585 ǀ EPA II 411. — V. Laurent, «La croisade et la question d’Orient sous le pontificat de Grégoire X», RHSEE 22 (1945) 105-137; M. Bassetti, E. Menestò (ed.), Gregorio X pontefice tra Occidente e Oriente. Atti […] (BCCU 30), Spoleto 2015, in partiolare l’art. di G. G. Merlo, «Il pontificato di Gregorio X e il Concilio Lionese II», 15-28. Vd. anche n. 22.
25 PLP 19744. — Giambattista Ortoleva da Mistretta, S. Bonaventura e il secondo concilio di Lione, Roma 1874. — L. De Simone, «S. Bonaventura al concilio di Lione e l’unione con i Greci», Asprenas 9 (1962) 418-428; H. Holstein, «Bonaventura und die Kirchenunion auf dem zweiten Konzil zu Lyon», WW 37 (1974) 122-139; D. J. Geanakoplos, «Bonaventura, the Two Mendicant Orders and the Greeks at the Council of Lyon», SCH 13 (1976) 183-211 = D. J. Geanakoplos, Constantinople and the West. Essays on the Late Byzantine (Palaeologan) and Italian Renaissances and the Byzantine and Roman Churches, Madison 1989, 195-223; J.-G. Bougerol, «Le role de S. Bonaventure au concile de Lyon», in: 1274. Année charnière. Mutations et continuités (Colloques internationaux du CNRS 558), Parigi 1977, 425-433; P. Silanos «Bonaventura cardinale al II Concilio di Lione», in: Bonaventura da Bagnoregio ministro generale. Atti […] (ACSF), Spoleto 2019, 77-96. Vd. anche C. G. Conticello, «Tommaso d’Aquino e Bisanzio: Testi e teologia. Il contributo tomista all’Ellenismo medievale », in: E. G. Farrugia, G. Rigotti (ed.), A Common Mission. The Oriental Congregation and the Oriental Institute (1917-2017). Acts […] (OCA 308), Roma 2020, 211-249 (218, 239). Bonaventura assistette solo alle prime quattro sessioni a causa della morte, sopraggiunta durante il concilio (15 lug. 1274).
26 Vd. n. 6.
27 PLP 518 ǀ CMR IV 448-452. — G. Richter, «Des Georgios Akropolites Gedanken über Theologie, Kirche, und Kircheneinheit», Byz 54 (1984) 276-299; W. Blum, Humanistische Reisen, Monaco 2002, 121-138; C. G. Conticello, «Tommaso d’Aquino e Bisanzio: Testi e teologia. Il contributo tomista all’Ellenismo medievale», in: E. G. Farrugia, G. Rigotti (ed.), A Common Mission. The Oriental Congregation and the Oriental Institute (1917-2017). Acts […] (OCA 308), Roma 2020, 211-249 (229); R. J. Macrides, J. D. Brubaker, «George Akropolites», in: A. Mallett (ed.), Franks and Crusades in Medieval Eastern Christian Historiography, Turnhout 2020, 125-151. Vd. anche n. 12.
28 PLP 7606.
29 PLP 20764 ǀ EPA II 455. — A. Franchi, Nicolaus papa IV (1288-1292) (Girolamo d’Ascoli). Testo curato da F. Maroni Capretti, Ascoli Piceno 1990.
30 PLP 19745 ǀ [Redazione], «Bonagrazia di San Giovanni in Persiceto (o da Bologna)», DBI 11 (1969) s.v. (¤). — C. Capizzi, «Fra Bonagrazia di San Giovanni in Persiceto e il Concilio unionistico di Lione (1274). Appunti bio-bibliografici», AHP 13 (1975) 141-206.
31 PLP 21910. — G. Golubovich, Biblioteca bio-bibliografica della Terra Santa e dell’Oriente francescano. Vol. I, Quaracchi 1906, 257, 283-290; H. Wolter, H. Holstein, Lyon I et Lyon II (HCOe 7), Parigi 1966, 145-147, 167-168, 178, 211-213, 278, 292, 304; W. Berschin, Medioevo greco-latino. Da Gerolamo a Niccolò Cusano, Napoli 1989, 321-322. — G. Golubovich, «Cenni storici su fr. Giovanni Parastron, minorita greco di Costantinopoli, legato dall’imperatore greco al papa, ecc. (1272-1275)», Bessarione 10 (1906) 295-304; G. Matteucci, «Una lettera del 7 aprile 1274 da Leuca (Lecce) ed un “ nascosto ” unionista costantinopolitano: Giovanni Parastron OFM», in: La Chiesa greca in Italia dall’VIII al XVI sec. Vol. III. Atti […] (Italia Sacra 22), Padova 1973, 971-1000; P. Radiciotti, «Episodi di digrafismo grecolatino a Costantinopoli : Giovanni Parastro ed i codici Coislin 200 e Parigino greco 54», RHM 39 (1997) 181-195.
32 Al ritorno da CP, Girolamo e Bonagrazia inviarono a Gregorio X un rapporto sulla legazione, annunciando il prossimo arrivo al concilio degli ambasciatori greci (De consummatione negotii. Ed. B. Roberg, Die Union zwischen der griechischen und der lateinischen Kirche auf dem II. Konzil von Lyon [BHFo 23], Bonn 1964, 226-229). I documenti riguardanti la legazione sono raccolti in J. Guiraud, Les registres de Grégoire X (1272-1276). Recueil des bulles de ce pape, publiées ou analysées, d’après les manuscrits originaux des archives du Vatican, Parigi 1892-1906, N° 194-199, 320, 861; A. L. Tăutu, Acta Urbani IV, Clementis IV, Gregorii X (1261-1276), Città del Vaticano 1953, N° 32-34, 36-38, 41-54.
33 ODB III 2197. — J. Brams, W. Vanhamel (ed.), Guillaume de Moerbeke. Recueil d’études à l’occasion du 700e Anniversaire de sa mort (1286), Lovanio 1989; F. Acerbi, G. Vuillemin-Diem, La transmission du savoir grec en Occident. Guillaume de Moerbeke, le Laur. Plut. 87.25 (Thémistius, in De an.) et la bibliothèque de Boniface VIII, Lovanio 2019. — A. Paravicini Bagliani, «Le pénitencier pontifical Guillaume de Moerbeke. Deux nouveaux documents (1268, 1278)», in: F. J. Hernández, M. del Rocío Sánchez Ameijeiras, E. Falque Rey (ed.), Medieval Studies in Honour of Peter Linehan (MiMe 115), Firenze 2018, 209-224; C. G. Conticello, «Tommaso d’Aquino e Bisanzio: Testi e teologia. Il contributo tomista all’Ellenismo medievale », in: E. G. Farrugia, G. Rigotti (ed.), A Common Mission. The Oriental Congregation and the Oriental Institute (1917-2017). Acts […] (OCA 308), Roma 2020, 211-249 (239).
34 M. Treu, «Manuel Holobolos», BZ 5 (1896) 538-559 (558). Virgilio fu l’autore pagano più apprezzato in Oriente. Inframmezzata da un commento parafrastico, l’Ecloga IV fu inserita nell’Oratio ad sanctorum coetum [CPG 3497], cap. XIX-XXI, attribuita a Costantino Magno (ed. I. A. Heikel, Eusebius Werke. Vol. I [GCS 7], Lipsia 1902, 154-192 [181-187] ǁ R. Cristofoli, Costantino e l’Oratio ad sanctorum coetum [Κοινωνία. Studi e testi 21], Napoli 2005, 126-129 [lat./gr.]). Vd. Introductio generalis. Sulla citazione di Holobolos: S. Kugéas, «Analekta Planudea», BZ 18 (1909) 120-126; A. Pertusi, «La fortuna di Boezio a Bisanzio», AIPHOS 11 (1951) 301-322 (313); B. Baldwin, «Vergil in Byzantium», AAbe 28 (1982) 81-92 (87) = B. Baldwin, Studies on Late Roman and Byzantine History, Literature and Language (LSCPh 12), Amsterdam 1984, 451: «Holobolos also displays familiarity witn the description of Fama in Aeneid 4 [IV, 180]».
35 Nativo probabilmente della capitale, di origini italiane, Simone (φράρ, φρά Σίμων), contemporaneo di Tommaso d’Aquino, entrò nel convento di CP. Dopo l’espulsione dei religiosi, decretata da Michele VIII (1261), si rifugiò con la comunità nel convento d’Euripos (Χαλκίς, Χαλκίδα), Eubea. Nel 1299 fu assegnato al nuovo convento di CP, fondato da Guglielmo Bernardo di Gaillac. Simone è autore di sette lettere (2 perdute), in forma di trattato, sulla processione dello Spirito santo (De processione Spiritus sancti ep. VII. Mss Sinait. gr. 1706, s. XVI-XVII; Vatic. gr. 1104), indirizzate a illustri personaggi bizantini: Andronico II Paleologo (Sinait. gr. 1706, f° 170-182), Holobolos (Vatic. gr. 1104, f° 1-22), Sofonia † ante 1351 (Vatic. gr. 1104, f° 23-46v), ieromonaco, conoscitore del latino, convertitosi al cattolicesimo, da identificare con ogni probabilità col parafrasta omonimo di Aristotele (PLP 26424 ǀ DPA 6 [2016] 473-477 [D. Searby] ǀ Sophonias); Giovanni νομοφύλαξ (2 lettere, Vatic. gr. 1104, f° 47-108v, mutilo), forse, insieme a Sofonia, ambasciatore di Andronico II presso Carlo d’Anjou (1296) (PLP 11231); un ὕπατος τῶν φιλοσόφων. Ed. (Estratti): L. Allatius, Hottingerus fraudis et imposturae manifestae convictus, Roma 1661, 322-323, 334-382 (Giovanni νομοφύλαξ, ex cod. Vatic. gr. 1104) ǁ L. Allatius, De octava synodo photiana, Roma 1662, 453-458 ǁ H. Laemmer, Scriptorum Graeciae Orthodoxae bibliotheca selecta. Vol. I [Sectiones I-II], Friburgo/B. 1864, 121-125, 312-314 ǁ Laemmer, Scriptorum, XXXIV-XXXV (Holobolos, Sofonia, Giovanni νομοφύλαξ). Nel XVIII sec., l’ellenista domenicano Giandomenico Stratico (1732-1799), originario di Candia, tradusse in latino la lettera a Holobolos (ms. Siena, BC F.X.28, e cod. Vatic. gr. 1104): Sermo De processione Spiritus sancti Ioh. D. Stratico interprete (Siena 1749). Sull’autore: PLP 25367. — R.-J. Loenertz, La Société des Frères pérégrinants. Vol. I. Études sur l’Orient domincain, Roma 1937, 78-79; A. Dondaine, «Contra Graecos. Premiers écrits polémiques des dominicains en Orient», AFP 21 (1951) 320-446 (405-406); M.-H. Congourdeau, «Frère Simon le Constantinopolitain, O. P. (1235 ?-1325 ?)», REB 45 (1987) 165-174; M.-H. Congourdeau, «Note sur les Dominicains de Constantinople au début du 14e siècle», REB 45 (1987) 175-181; T. M. Violante, La provincia domenicana di Grecia (DHi 25), Roma 1999, 92-93, 270-271, 389 (Ind.); C. Delacroix-Besnier, «À propos du codex F.X.28 de la Bibliothèque communale de Sienne», MEFRb 113 (2001) 735-766; A. Riedl, Kirchenbild und Kircheneinheit. Der Dominikanische „Tractatus contra Graecos“ (1252) in seinem theologischen und historischen Kontext (VGI 69), Berlino 2020, 69-70, 86, 89. Su Stratico: G. Pizzamiglio, in: DBI 94 (2019) s.v. (¤). — V. Brunelli, «La vita e le opere di Giandomenico Stratico, vescovo di Lesina e Brazza», AD 3 (1886) 87-154; S. Landi, «Scrivere per il Principe. La carriera di G. D. Stratico in Toscana», RSI 104 (1992) 90-154; Delacroix-Besnier, «À propos du codex F.X.28». Vd. anche n. 45.
36 Vd. infra.
37 Hunger, Literatur I 129. — L. Previale, «Un panegirico inedito per Michele VIII Paleologo», BZ 42 (1943-1949) 1-49; F. Dölger, «Die dynastische Familienpolitik des Kaisers Michael Palaiologos (1258-1282)», in: FS Eduard Eichmann zum siebzigsten Geburtstag, Paderborn 1940, 179-190 (187-189) = F. Dölger, Παρασπορά. Aufsätze zur Geschichte, Kultur und Sprache des byzantinischen Reiches, Ettal 1961; D. J. Geanakoplos, L’Imperatore Michele Paleologo e l’Occidente (1258-1282). Studio sulle relazioni tra Bisanzio e il mondo latino, Palermo 1985, 96, 104 n. 5, 124 (Originale inglese: Cambridge MA 1959); R. Macrides, «The New Constantine and The New Constantinople – 1261?», BMGS 6 (1978) 13-41; A. Failler, «La proclamation impériale de Michel VIII et d’Andronic II», REB 44 (1986) 237-251; P. Agapitos, D. Angelov, «Six Essays by Theodore II Laskaris in Vindobonensis Phil. Gr. 321. Edition, Translation, Analysis», JÖB 68 (2018) 39-75 (49, 56-60, 62).
38 Hunger, Literatur II 115. — ODB III 1732-1733.
39 Su Eustazio Macrembolita (Εὐστάθιος Μακρεμβολίτης, s. XII) e il genere letterario degli αἰνίγματα: Hunger, Literatur I 184, 205; II 119, 124-125, 128, 137-142, 309; F. Conca, Il romanzo bizantino del XII secolo. Teodoro Prodromo, Niceta Eugeniano, Eustazio Macrembolita, Costantino Manasse, Torino 1994, 9-39 (21-23). — S. Beta, «An Enigmatic Literature. Interpreting an Unedited Collection of Byzantine Riddles in a Manuscript of Cardinal Bessarion (Marcianus Graecus 512)», DOP 68 (2014) 211-240.
40 Ed. L. Ferreri «Il commento di Manuele Olobolo all’Ara dorica di Dosiada. Storia della tradizione ed edizione critica», ΝεΡω 3 (2006) 317-354 (Testo: 351-353) ǁ C. Wendel, «Die Technopägnien-Scholien des Rhetors Holobolos», BZ 19 (1910) 331-337 (Testo: 335-337 = ICB 576) ǁ S. Strodel, Zur Überlieferung und zum Verständnis der hellenistischen Technopaignien (SKPh 132), Francoforte 2002, 131-156 (Testo: 139-144). Hunger, Literatur II 105. Sui carmina figurata (Τεχνοπαίγνια) e il ruolo fondamentale avuto da Holobolos nella diffusione di questo genere letterario a Bisanzio: U. Ernst, Carmen figuratum. Geschichte des Figurengedichts von den antiken Ursprüngen bis zum Ausgang des Mittelalters, Colonia 1991; S. Strodel, Zur Überlieferung und zum Verständnis der hellenistischen Technopaignien, Francoforte 2002; Chr. Luz, Technopaignia. Formspiele in der griechischen Dichtung (Mnemosyne. Suppl. 324), Leida 2010; J. Kwapisz, The Paradigm of Simias. Essays on Poetic Eccentricity (TrCl. Suppl. 75), Berlino 2019. — A. Canel, Recherches sur les jeux d’esprit, les singularités et les bizarreries littéraires principalement en France. Vol. II, Evreux 1867, 81-96 (83); P. D’Alessandro, «Carmina figurata, carmi antitetici e il Pelecus di Simia», IFilolClass 11 (2011-2012) 133-150; F. Frontisi-Ducroux, «À propos de l’autel. Le bomos, un capteur graphique», Pallas 93 (2013) 81-95; F. Horn, «The Altar of Dosiadas. Text, Literary Commentary, and Interpretation», Eranos 110 (2019) 19-43. — Euripidis opera omnia [Valckenaer Diatribe]. Vol. VIII, Glasgow 1821, 119-124; C. Wendel, «Die Technopägnien-Ausgabe des Rhetors Holobolos», BZ 16 (1907) 460-467; C. Wendel, «Die Technopägnien-Scholien des Rhetors Holobolos», BZ 19 (1910) 331-337; F. Sbordone, «Il commentario di Manuele Olobolo ai Carmina figurata Graecorum», in: Misc. Giovanni Galbiati. Vol. II, Milano 1951, 169-177; G. Galán Vioque, «A Missing Vatican Manuscript Page at Oxford. Holobolus’ Commentary on the Ara Ionica and the Securis», BZ 102 (2009) 627-638; M. Bernabò, E. Magnelli, «Il codice Laurenziano plut. 32.52 e l’iconografia bizantina dei carmina figurata», Bizantinistica 13 (2011) 189-232.
41 ODB II 1277.
42 PLP 29121. — Hunger, Literatur II 146.
43 DPA 1 (1994) 494.3. — K. Ierodiakanou, N. Agiotis, «The Title of Aristotle’s Prior Analytics», in: P. Golitsis, K. Ierodiakanou (ed.), Aristotle and His Commentators. Studies in Memory of P. Kotzia (CAGB 7), Berlino 2019, 131-150.
44 Chr. A. Brandis, «Die aristotelischen Handschriften der Vatikanischen Bibliothek», AAB (1832) 47-86 (59); M. Treu, «Manuel Holobolos», BZ 5 (1896) 538-559 (552). Vd. anche Hunger, Literatur I 37; DAGL 418. — D. Harlfinger, Die Textgeschichte der Ps.-aristotelischen Schrift Περὶ ἀτόμων γραμμῶν. Ein kodikologisch- kulturgeschichtlicher Beitrag zur Klärung der überlieferungsverhältnisse im Corpus Aristotelicum, Amsterdam 1971, 44; C. N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204-ca. 1310) (TSHC 11), Nicosia 1982, 55; L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 7; Th. Ebert, U. Nortmann, Aristoteles. Werke in deutscher Übersetzung. Vol. 3/I.1. Analytica priora. Buch I, Berlino 2007, 135. — Sul ms.: I. Pérez Martín, «El Libro de Actor. Una traducción bizantina del Speculum Doctrinale de Beauvais (Vat. Gr. 12 y 1144)», REB 55 (1997) 81-136 (87-89). Commenti greci e bizantini agli AnPr: CAGB(¤). — TB II 349.39 (Nicola Chamaetos Cabasilas, Σύνοψις περὶ συλλογισμῶν).
45 Vd. n. 35.
46 W. Lameere, La tradition manuscrite de la correspondance de Grégoire de Chypre, patriarche de Constantinople (1283-1289), Bruxelles 1937, 59 ǁ C. G. Conticello, «Georges–Grégoire de Chypre. Répertoire des œuvres et bibliographie» [2012] 1-15 (7.6). Sur Giorgio/Gregorio di Cipro: PLP 4590. — Conticello, «Georges-Grégoire de Chypre»; A. Milazzo, «La struttura retorica dell’Elogio del mare Egeo di Elio Aristide e i suoi riflessi in Cristoforo di Mitilene e Gregorio di Cipro», MG 18 (2018) 175-184; A.-S. Vivier-Mureşan, «The Eternal Manifestation of the Spirit Through the Son. A Hypostatic or Energetic Reality?», BZ 113 (2020) 1041-1067; E. Bianchi, «Una nuova testimonianza della mano di Giorgio di Cipro nel Florilegio stobeano Parisinus graecus 1984», CMI 134/135 (2022) 35-49.
47 PLP 10943. — F. Rizzo Nervo, «Teodora Raoulena: tra agiografia e politica», in: Σύνδεσμος. Studi in onore di R. Anastasi. Vol. I, Catania 1991, 147-161; C. Reghelin «Teodora Raulena», Porphyra 3.7 (2006) 6-20 (12); S. Kotzabassi, «Scholarly Friendship in the Thirteenth Century: Patriarch Gregorios II Kyprios and Theodora Roulaina», Parekbolai 1 (2011) 115-170; A. Riehle. «“Καί σε προστάτιν ἐν αὐτοῖς τῆς αὐτῶν ἐπιγράψομεν σωτηρίας. Theodora Raulaina als Stifterin und Patronin», in: L. Theis, M. Mullett, M. Grünbart (ed.), Female Founders in Byzantium and Beyond, Vienna 2013, 299-315 (311); E. Bianchi, «Il manoscritto Mut. gr. 82 (α. R. 6. 19) e le lettere alla principessa Teodora Raulena. Un testimone “speciale” nella tradizione dell’epistolario di Gregorio di Cipro (ca. 1240-1290)?», Scripta 9 (2016) 31-56; N. Zorzi, «Una copista, due copisti, nessuna copista? Teodora Raulena e i due codici attributi alla sua mano», MG 19 (2019) 259-282; M. L. Agati, «Teodora Raulena Protovestiarissa. Status quaestionis, ovvero riflessioni su questioni vecchie e nuove», in: R. Barcellona, G. Lalomia, T. Sardella (ed.), Confini e oltre. Studi fra Oriente e Occidente per Francesca Rizzo Nervo (MRO. Studi 24), Soveria Mannelli 2020, 3-19. Entrata in monastero (Sant’Andrea ἐν τῇ Κρίσει: GEEB I 28-31 [28]), Teodora rimase un’attiva anti-unionista.
48 PLP 24125.
49 K.-P. Todt, «Dositheos II. von Jerusalem», in: C. G. Conticello (ed.), La Théologie byzantine et sa Tradition. Vol. II (CC), Turnhout 2002, 658-720. Vd. anche n. 114.
50 Sideras 286-288. Su Galesiota: PLP 3528 ǀ Hunger, Literatur I 143, 152, 163, 193, 236 ǀ Sideras 286-290. — C. N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204-ca. 1310) (TSHC 11), Nicosia 1982, 46 n. 80, 53, 59; S. Mergiali, L’enseignement et les lettrés pendant l’époque des Paléologues (1261-1453) (ΕΦΛ 5), Atene 1996, 20 n. 29, 30-31, 47, 94, 98; — H. Hunger, I. Ševčenko, Des Nikephoros Blemmydes Βασιλικὸς Ἀνδρίας und dessen Metaphrase von Georgios Galesiotes und Georgios Oinaiotes. Ein weiterer Beitrag zum Verständnis der byzantinischen Schrift-Koine (WBS 18), Vienna 1986. — M. Grimaldi, «Una consolatio inedita di Giorgio Galesiota (Vat. gr. 112)», SG 57 (2004) 353-378; G. De Gregorio, «Un’aggiunta su copisti greci del sec. XIV. A proposito di Giovanni Duca Malace, collaboratore di Giorgio Galesiota nell’Athen. EBE 2», ΝεΡω 16 (2019) 161-276.
51 PCBE II.1 312-316 Anicius Manlius Severinus Boethius Jr. — CPL 878-895. Vd. anche Bibliogr. Il cognomen Boethius potrebbe far riferimento ad un’origine greco-bizantina. Torquatus è forse un’aggiunta posteriore. Sulle forme latine e greche del cognomen (Boethius, Boetius/Βοέτιος, Βοήτιος, Βοηθός): M. Papathomopoulos, Anicii Manlii Severini Boethii De consolatione philosophiae. Traduction grecque de Maxime Planude. Édition critique du texte grec avec une introduction, le texte latin, les scholies et des index = Ἀννιτίου Μαλλίου Σεβηρίνου Βοηθοῦ Βίβλος Περὶ Παραμυθίας τῆς Φιλοσοφίας (CPMACAB 9), Atene 1999, XLVII, LXX. Benché non fosse morto per ragioni religiose, Boezio fu venerato presto come martire (vd. Martyrologium Adonis: PL 123, 107C). Leone XIII ne approvò il culto per la Diocesi di Pavia (15.XII.1883: Decretum Papien. confirmationis cultus ab immemorabili tempore praesul servo Dei Severino Boetio, philosopho martyri sancto nuncupato, ASS 16 [1883] 302-303). Le sue spoglie riposano nella basilica di S. Pietro in Ciel d’Oro in Pavia (cripta), come quelle di Sant’Agostino (abside). Memoria liturgica: 23 ott. Commemorato anche a Roma (Santa Maria in Portico in Campitelli). Vd. U. Degl’Innocenti, in: Enciclopedia cattolica 11 (1949) 1753-1757. — I. Biffi, C. Marabelli (ed.), Figure del pensiero medievale. Fondamenti e inizi (sec. IV-IX), Milano 2009, 103-104 (M. Lluch-Baixauli); F. Troncarelli, «II sepolcro di Boezio», LiCa 4 (2010) 229-256 = F. Troncarelli, L’ombra di Boezio. Memoria e destino di un filosofo senza dogmi (NM 95), Napoli 2013, 33-62. Sulla questione della santità di Boezio, vd. da ultimo: F. Lebsanft, « „Heiliger Severin“? Konstruktion und Dekonstruktion der Boethiusvita», in: M. Bernsen, M. Becher, E. Brüggen (ed.), Gründungsmythen Europas im Mittelalter, Göttingen 2013, 35-59.
52 F. Troncarelli, Boethiana aetas. Modelli grafici e fortuna manoscritta della Consolatio Philosophiae tra IX e XII sec. (BSC 2), Alessandria 1987, 169-171.
53 Anicii Manlii Severini Boetii. De topicis differentiis. Inc.: Omnis ratio disserendi, quam logicen Peripatetici veteres appellaverunt, in duas distribuitur partes. Des.: in his commentariis, quos in Aristotelis Topica a nobis translata conscripsimus, expeditum est. Ed. PL 64, 1173-1216 (1173-1204). Ed. critica. D. Z. Nikitas, Boethius. De topicis differentiis. Kαὶ οἱ βυζαντινὲς μεταφράσεις τῶν Μανουὴλ Ὁλοβώλου καὶ Προχόρου Κυδώνη = Boethius’ De topicis differentiis und die byzantinische Rezeption dieses Werke. Παράρτημα : eine Pachymeres-Weiterbearbeitung der Holobolos-Übersetzung. Einleitung und textkritische Ausgabe (CPMACAB 5), Atene 1990, 1-92 (1-70) ǁ F. Magnano, Severino Boezio. Le differenze topiche. Testo latino a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati, Milano 2017, 80-284 (Testo Nikitas). Mss: Nikitas, Boethius. De topicis differentiis, XLIX- LXXVIII (LXXVIII). Trad.: Inglese. E. Stump. Boethius’s De topicis differentiis, Ithaca 1978 (Sul testo PL). Italiano. Magnano, Severino Boezio. Le differenze topiche, 81-285 (Sul testo Nikitas). Vd. Bibliogr. Il De topicis differentiis è abbreviato in Dtd.
54 D. Z. Nikitas, Boethius. De topicis differentiis. Kαὶ οἱ βυζαντινὲς μεταφράσεις τῶν Μανουὴλ Ὁλοβώλου καὶ Προχόρου Κυδώνη = Boethius’ De topicis differentiis und die byzantinische Rezeption dieses Werke. Παράρτημα : eine Pachymeres-Weiterbearbeitung der Holobolos-Übersetzung. Einleitung und textkritische Ausgabe (CPMACAB 5), Atene 1990, 151, 179-180, 181-182. Su Papias (s. XI) come fonte di Holobolos: J. Sykutris, «Ein neues Papiaszitat», ZNW 26 (1927) 210-212; D. Z. Nikitas, «Παπίας – Ὁλόβολος», Βυζαντιακὰ 1 (1981) 59-66; Nikitas, Boethius. De topicis differentiis, op. cit., Atene 1990, 151, 248. — Sull’autore e sull’opera: R. Cervani, in: DBI 81 (2014) s.v.(¤) ǀ «Bibliographie sur l’Elementarium de Papias», ELMA [2016](¤). — M. Manitius, Geschichte der Lateinischen Literatur des Mittelalters. Vol. II, Monaco 1923, 717-724. — G. Cremascoli, Saggi di lessicografia mediolatina, Spoleto 2011, 97-124; V. De Angelis, Scritti di filologia medievale e umanistica, Napoli 2011, 35-72; G. Cremascoli, «Su luoghi e tempi del lessicografo Papias», SMe 54 (2013) 797-806; P. Chiesa, L. Castaldi, La trasmissione dei testi latini del Medioevo/Mediaeval Latin Texts and their Transmission. Vol. IV, Firenze 2012, 414-427. — Edizione completa dell’opera: Papias, Elementarium doctrinae rudimentum, Milano 1476(¤) (Venezia 1485, 1491, 1496); ristampa anast. Torino 1969. In merito: G. Moschetti, «A proposito di una recente edizione anastatica di Papias vocabulista», UBAG 2 (1966-1967) 399-403.
55 D. Z. Nikitas, Boethius. De topicis differentiis. Kαὶ οἱ βυζαντινὲς μεταφράσεις τῶν Μανουὴλ Ὁλοβώλου καὶ Προχόρου Κυδώνη = Boethius’ De topicis differentiis und die byzantinische Rezeption dieses Werke. Παράρτημα : eine Pachymeres-Weiterbearbeitung der Holobolos-Übersetzung. Einleitung und textkritische Ausgabe (CPMACAB 5), Atene 1990, CIV-CX (CVIII-CIX).
56 CPL 888 ǀ DPA 2 (1994) 120.13 ǀ CALMA II.4 (2007) 428.3. — M. Schanz, C. Hosius, G. Krüger, Geschichte der römischen Literatur bis zum Gesetzgebungswerk des Kaisers Justinian. Vol. IV.2 (HdA 8), Monaco 1959, 148-166 (157). — F. Magnano, Il De topicis differentiis di Severino Boezio (MaPh 41), Palermo 2014, 7-8 ǀ F. Magnano, Boethius. On Topical Differences. A Commentary (TEMA 89), Barcellona 2017, IX-X ǀ F. Magnano, Severino Boezio. Le differenze topiche. Testo latino a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati, Milano 2017, 17-18. Cicerone compose i Topica intorno al 44 a. C. Sull’opera ciceroniana e sul commento boeziano: T. Reinhardt, Marci Tulli Ciceronis Topica, Oxford 2000 (371-412: Bibliogr.). — B. Riposati, Studi sui Topica di Cicerone, Milano 1947; S. Rubinelli, Ars Topica. The Classical Technique of Constructing Arguments from Aristotle to Cicero, Lugano 2009. — C. G. Di Maria, «De Boethii Commentariis in Topica Ciceronis denuo edendis», SE 38 (1998-1999) 289-315; G. Di Maria, «Per un’edizione critica di Boezio. Commentaria in Topica Ciceronis», Pan 18/19 (2001) 225-237; A. Speca, Hypothetical Syllogistic and Stoic Logic (PhA 87), Leida 2001, 101-134. Sui commenti latini all’opera: Mirabile(¤). Aggiungere alla lista Mario Vittorino, Commenta in M. Tulli Ciceronis Topica (Opus deperditum: CPL 94a ǀ HL V 396.5 § 564] ǀ DPA 7 (2018) 156.4). — P. Hadot, Marius Victorinus. Recherches sur sa vie et ses œuvres, Parigi 1971, 313-321 (Frammenti). In merito: DPA 7 (2018) 153-166 (156.4). — Hadot, Marius Victorinus. Recherches, 115-141.
57 DPA I 499.5 ǀ II 120.13 ǀ CPL 887a. — L. Minio-Paluello (ed.), Topica. Translatio Boethii, Fragmentum recensionis alterius et Translatio anonyma (Aristoteles Latinus V. 1-3), Bruges 1969. Il suo commento ai Topica è andato perduto. Vd. L. Minio-Paluello, Opuscula. The Latin Aristotle, Amsterdam 1972, 328-335, 357-376. Sui Τοπικά, la traduzione di Boezio ed il metodo sillogistico: CAGB(¤) ǀ Mirabile(¤) (N° 23). – A. Zadro, Aristotele. I Topici. Traduzione, introduzione e commento (Filosofi antichi 4), Napoli 1974 (rec.: V. Goldschmidt, in: REG 91 [1978] 245-247). — E. Thionville, De la théorie des lieux communs dans les Topiques d’Aristote et des principales modifications qu’elle a subies jusqu’à nos jours, Parigi 1855, ristampa 1983; N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 85-132; O. Primavesi, Die Aristotelische Topik. Ein Interpretationsmodell und seine Erprobung am Beispiel von Topik B (Zetemata 94), Monaco 1996. — M. Franco, La topica boeziana, Diss., Padova 2009; S. Rubinelli, Ars Topica. The Classical Technique of Constructing Arguments from Aristotle to Cicero, Lugano 2009; J. Biard, F. Mariani Zini (ed.), Les lieux de l’argumentation. Histoire du syllogisme topique d’Aristote à Leibniz (SAr 22), Turnhout 2009 (Raccolta di studi); E. Stump, Dialectic and Its Place in the Development of Medieval Logic, Ithaca 1989, 11-66; R. Pinzani, La logica di Boezio, Milano 2003; T. Suto Boethius on Mind, Grammar and Logic. A Study of Boethius’ Commentaries on Peri Hermeneias (PhA 127), Leida 2012; F. Magnano, Il De topicis differentiis di Severino Boezio (MaPh 41), Palermo 2014, 8-11 ǀ F. Magnano, Boethius. On Topical Differences. A Commentary (TEMA 89), Barcellona 2017, X-XIV; F. Magnano, Severino Boezio. Le differenze topiche. Testo latino a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati, Milano 2017, 23-27.
58 Sulla Paraphrasis di Temistio, vd. Appendices (A2). Su Cicerone e Temistio fonti di Boezio: J. Shiel, «Boethius’ Commentaries on Aristotle», MRSt 4 (1958) 217-244 = R. Sorabji (ed.), Aristotle Transformed. The Ancient Commentators and Their Influence, Ithaca 1990, 349-373; L. Obertello, Severino Boezio. Vol. I (ALSLM 1), Genova 1974; E. Stump, «Boethius’s Work on the Topics», Vivarium 12 (1974) 77-93; S. Ebbesen, «Boethius as an Aristotelian Scholar», in: J. Wiesner (ed.), Aristoteles – Werk und Wirkung. Vol. II, Berlino 1987, 287-311 (290); S. Ebbesen, Commentators and Commentaries on Ariistotle’s Sophistici Elenchi. Vol. I (CLCAG VII.1), Leida 1981, 117-122; N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 46-58, 73-77. — D. Z. Nikitas, Boethius. De topicis differentiis. Kαὶ οἱ βυζαντινὲς μεταφράσεις τῶν Μανουὴλ Ὁλοβώλου καὶ Προχόρου Κυδώνη = Boethius’ De topicis differentiis und die byzantinische Rezeption dieses Werke. Παράρτημα : eine Pachymeres-Weiterbearbeitung der Holobolos-Übersetzung. Einleitung und textkritische Ausgabe (CPMACAB 5), Atene 1990, XLIII-XLIX, CXXXII (XLIII n. 63); F. Magnano, Il De topicis differentiis di Severino Boezio (MaPh 41), Palermo 2014, 14-69 ǀ F. Magnano, Boethius. On Topical Differences. A Commentary (TEMA 89), Barcellona 2017, XVII-LXX ǀ F. Magnano, Severino Boezio. Le differenze topiche. Testo latino a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati, Milano 2017, 27-59.
59 Le opere logico-retoriche di Boezio furono raggruppate a CP (ca. 526-527), poco dopo la sua morte, da Flavi[an]us Theodorus, quaestor sacri Palatii, discepolo ed editore di Prisciano. Martius Novatus Renatus (PLRE II 939), un aristocratico legato alla gens Anicia, in missione a CP, dove accompagnava probabilmente il papa Giovanni I (525), fece fare una copia del corpus (Codex Renati), poi da lui stesso o da altri portata in Italia. Cassiodoro, fondatore del monastero di Vivarium (Squillace), importante centro culturale, svolse un ruolo maggiore nella loro trasmissione. Il corpus non è attestato nelle biblioteche fino al sec. X (Cod. vetustior Aurel., Médiathèque, 267, s. X-XI). Tuttavia, diversi autori testimoniano di conoscere l’insegnamento boeziano (Alcuino [735-804], Giovanni Scoto Eriugena [ca. 810-post 877], etc.). Cassiodoro fu il primo ad impiegare i loci in esegesi biblica nell’Expositio Psalmorum (CPL 900). Sulla diffusione dell’opera boeziana e sul Codex Renati: L. Obertello, A. M. Severino Boezio. De hypotheticis syllogismis. Testo, traduzione, introduzione e commento (Logicalia 1), Brescia 1969, 338-382 (343-355); D. Z. Nikitas, Boethius. De topicis differentiis. Kαὶ οἱ βυζαντινὲς μεταφράσεις τῶν Μανουὴλ Ὁλοβώλου καὶ Προχόρου Κυδώνη = Boethius’ De topicis differentiis und die byzantinische Rezeption dieses Werke. Παράρτημα : eine Pachymeres-Weiterbearbeitung der Holobolos-Übersetzung. Einleitung und textkritische Ausgabe (CPMAPB 5), Atene 1990, XLIX-LXXVIII (XLIX-L). — F. Magnano, Il De topicis differentiis di Severino Boezio (MaPh 41), Palermo 2014, 86-90 (87) ǀ F. Magnano, Boethius. On Topical Differences. A Commentary (TEMA 89), Barcellona 2017, XCI-XCIV (XCII) ǀ F. Magnano, Severino Boezio. Le differenze topiche. Testo latino a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati, Milano 2017, 59-65 (60). — G. Schepfs, «Subscriptionen in Boethiushandschriften», BBG 24 (1888) 19-29 (23-25); A. Van De Vyver, «Les étapes du développement philosophique du Haut Moyen-Âge», RBPH 8 (1929) 425-452; G. Milanese, «Saggio di inventario dei manoscritti del De topicis differentiis di Boezio», ALSLA 38 (1981) 480-504; J. C. Magee, «The Text of Boethius’ De divisione», Vivarium 32 (1994) 1-50; F. Troncarelli, «Boezio a Costantinopoli. Testi, contesti, edizioni», LC 3 (2008-2009) 191-225 = F. Troncarelli, L’ombra di Boezio. Memoria e destino di un filosofo senza dogmi (NM 95), Napoli 2013, 93-126; O. Pecere, «Cassiodoro e la protostoria di un corpus di scritti di Boezio», S&T 12 (2014) 149-221; P. Stoppacci, «Una silloge per tre maestri: Il codex Renati e la dialectica Boethii tra Gerberto d’Aurillac, Abbone di Fleury e Fulberto di Chartres», MJ 52 (2017) 1-30; B. Rochette, «Reading and Copying Latin Texts in a Greek-speaking Area. The Ways of Diffusion of Latin Literary Culture in Constantinople», Ktèma 46 (2021) 83-110 (95.6); I. Morresi, «Il Codex Renati. La tradizione manoscritta delle opere logiche boeziane tra Costantinopoli, Vivarium e il X sec.», in: Metodi e sfide delle filologie latine. Casi esemplari e declinazioni originali tra l’Antichità e il Rinascimento (Colloquio 2021) (c/s). Su Flavi[an]us Theodorus: PLRE II 1098 Fl. Theodorus 63. — G. Ballaira, Prisciano e i suoi amici, Torino 1989, 57-64; M. Passalacqua, I codici di Prisciano (SEr 29), Roma 1978, 132. 298; Rochette, «Reading and Copying Latin Texts», 95.5. Renatus è probabilmente lo stesso che partecipò a CP al dibattito sulla questione teopaschita (ca. 508-511) con Severo di Antiochia (Contra impium grammaticum [CPG 7024], 29: CSCO 102. Scrip. Syri 51, 7223-27: «[…] duos viros ex Occidente allocutus sum; nomen primo Petronius, alteri autem Renatus […])». Su Cassiodoro, vd. n. 74.
60 N. Kretzmann, A. Kenny, J. Pinborg (ed.), The Cambridge History of Later Medieval Philosophy, Cambridge 1982 (Trad. it. [FA 494], Milano 1999). — J. Marenbon, «La logique en Occident latin (ca. 780 – ca. 1150). Le programme des études et ses enjeux», in: J. Brumberg Chaumont (ed.), Ad notitiam ignoti. L’Organon dans la Translatio studiorum à l’époque d’Albert le Grand (SAr 37), Turnhout 2013, 173-191; F. Magnano, Il De topicis differentiis di Severino Boezio (MaPh 41), Palermo 2014, 86-90 (89) ǀ F. Magnano, Boethius. On Topical Differences. A Commentary (TEMA 89), Barcellona 2017, XCI-XCIV (XCIII) ǀ F. Magnano, Severino Boezio. Le differenze topiche. Testo latino a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati, Milano 2017, 59-65 (63), con bibliogr. Testi boeziani facenti parte del corpus della Logica vetus: In Porphyrii Isagogen commentorum editio duplex (CPL 881), In librum Aristotelis Περὶ ἑρμηνείας commentarii editio duplex (883), Introductio ad syllogismos categoricos [Antepraedicamenta] (885 ǀ Ed. Chr. Thomsen Thörnqvist [AUG 69], Göteborg 2008), De syllogismis categoricis (884), De divisione (887 ǀ Ed. J. Magee [PhA 77], Leida 1998), Commentaria in Ciceronis Topica (n. 55), Dtd. Il corpus comprendeva anche, tra gli altri, il Liber sex principiorum (commento sull’ultima parte delle Categoriae) dello Ps.-Gilberto Porretano, tradotto in greco da Georgio Scholarios. Vd. anche n. 76.
61 Mirabile(¤) ǀ A. Ottaviani, in: DBI 54 (2000) 241-243(¤) ǀ L. Minio-Paluello, Opuscula. The Latin Aristotle, Amsterdam 1972, 177-188, 189-228, 383-387, 565-586 ǀ S. Ebbesen, «Jacques de Venise», in: M. Lejbowicz (ed.), L’Islam médiéval en terres chrétiennes. Science et idéologie, Lilla 2009, 115-132. — Ch. H. Lohr, Commentateurs d’Aristote au Moyen-âge latin. Bibliographie de la littérature secondaire récente (Vestigia 2), Friburgo 1988, 120-121; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.1 (CPMA. Subsidia 17), Firenze 2013, 233-234. — R. Browning, «An Unpublished Funeral Oration on Anna Comnena», PCPhS 8 (1962) 1-12 = R. Sorabji (ed.), Aristotle Transformed. The Ancient Commentators and Their Influence, Ithaca 1990, 393-406; C. E. Viola, «Aristote au Mont Saint-Michel», in: R. Foreville (ed.), Millénaire monastique du Mont Saint-Michel. Vol. II, Parigi 1967, 289-312; S. Ebbesen, «Jacobus Veneticus on the Posterior Analytics and Some Early 13th Century Oxford Masters», CIMGL 21 (1977) 1-9; C. G. Conticello, «Theophylactus Latinus. La réception médiévale de Théophylacte de Bulgarie, source majeure de Thomas d’Aquin», in: P. Roszak, J. Vijgen (ed.), Reading the Church Fathers with St. Thomas Aquinas. Historical and Systematical Perspectives (BEHESR 189), Turnhout 2021, 57-106 (18: Bibliogr.).
62 A. Grau Arau, Les fonts clàssiques i medievals en la dialèctica de Petrus Ramus (1515-1572), Barcellona 1998. — L. Danneberg, «Die eine Logik des Petrus Ramus», in: J. Biard, F. Mariani Zini (ed.), Les lieux de l’argumentation. Histoire du syllogisme topique d’Aristote à Leibniz (SAr 22), Turnhout 2009, 385-408. — A. Thiercelin, «Ce que la logique fait au droit, ce que le droit fait à la logique. Conditionnels et droits conditionnels dans la doctrine des conditions juridiques de Leibniz», ibid., 467-480. — F. Magnano, Il De topicis differentiis di Severino Boezio (MaPh 41), Palermo 2014, 86-89 (89) ǀ F. Magnano, Boethius. On Topical Differences. A Commentary (TEMA 89), Barcellona 2017, XCI-XCIV (XCIV) ǀ F. Magnano, Severino Boezio. Le differenze topiche. Testo latino a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati, Milano 2017, 59-65 (65).
63 Vd. supra.
64 Vd. infra.
65 Hunger Literatur I 37.
66 C. G. Conticello, «Tommaso d’Aquino e Bisanzio: Testi e teologia. Il contributo tomista all’Ellenismo medievale», in: E. G. Farrugia, G. Rigotti (ed.), A Common Mission. The Oriental Congregation and the Oriental Institute (1917-2017). Acts […] (OCA 308), Roma 2020, 211-249 (229-230). Alla bibliogr. segnalata, aggiungere: F. Evers, J. Seibicke, «Ein neues Fragment der ostmitteldeutschen „Catena Aurea“-Übersetzung», DK 65 (2021) 25-29; Niccolò Tommaseo, I Santi Evangeli col comento che da scelti passi de’ Padri ne fa Tommaso d’Aquino. A cura di A. Poli. Vol. I. Matteo, Lecce 2021.
67 Sull’autore, vd. Appendices (A6).
68 S. Ebbesen «George Pachymeres and the Topics», CIMGL 66 (1996) 169-185 (171-178: Retroversio del testo greco).
69 B. Bydén, «“ Strangle Them with These Meshes of Syllogisms ! ”. Latin Philosophy in Greek Translations of the Thirteenth Century», in: J. O. Rosenqvist (ed.), Interaction and Isolation in Late Byzantine Culture. Papers […] (Transactions 13), Stoccolma 2004, 134-158 (153-158). — E. Fisher, «Manuel Holobolos, Alfred of Sareshal, and the Greek Translator of Ps.-Aristotle’s De plantis», CM 57 (2006) 189-212 (190 n. 4); P. Golitsis, in: DPA 7 (2018) 632.
70 Ed. PL 64, 831-876 ǁ L. Obertello, A. M. Severino Boezio. De hypotheticis syllogismis. Testo, traduzione, introduzione e commento (Logicalia 1), Brescia 1969, 204-391 (sulla base di 6 mss), con trad. italiana (¤, senza apparati). Inc.: Cum in omnibus philosophiae disciplinis ediscendis atque tractandis summum in vita positum solamen existimem. Des.: qui quoquo modo fieri possunt hypotheticis syllogismis sufficienter dictum est, hic operis longitudinem terminemus. Sul testo: Obertello, Severino Boezio. De hypotheticis syllogismis, 125-196. Sull’opera, vd. Bibliogr.
71 L. Obertello, A. M. Severino Boezio. De hypotheticis syllogismis. Testo, traduzione, introduzione e commento (Logicalia 1), Brescia 1969, 15-108. — G. Striker, «Aristoteles über syllogismen ›aufgrund einer Hypothese‹», Hermes 107 (1979) 33-50. Su Teofrasto e Eudemo: DPA 6 (2016) 1034-1122 (1066) (J. Lang) ǀ DPA 3 (2000) 285-289 (J.-P. Schneider). — A. Speca, Hypothetical Syllogistic and Stoic Logic (PhA 87), Leida 2001, 67-100. — J. Barnes, «Terms and Sentences. Theophrastus on Hypothetical Syllogisms», Proc. Brit. Acad. 69 (1983) 279-362; J. Max van Ophuijsen, M. Van Raalte (ed.), Theophrastus. Reappraising the Sources (RUSCH 8), New Brunswick 1998, 379-380; W W. Fortenbaugh, «Teofrasto di Ereso. Argomentazione retorica e sillogistica ipotetica», Aevum 74 (2000) 65-79 = W W. Fortenbaugh, Theophrastean Studies, Stuttgard 2003, 35-50 (Versione inglese).
72 L. Obertello, A. M. Severino Boezio. De hypotheticis syllogismis. Testo, traduzione, introduzione e commento (Logicalia 1), Brescia 1969, 125-128. — L. M. De Rijk, «On the Chronology of Boethius’ Works on Logic», Vivarium 2 (1964) 125-162 (159 : ca. 516-522).
73 Sulle ragioni della tripartizione: L. Obertello, A. M. Severino Boezio. De hypotheticis syllogismis. Testo, traduzione, introduzione e commento (Logicalia 1), Brescia 1969, 136-137.
74 Cassiodoro, Institutiones [CPL 906], II,3,13: «Modos autem hypotheticorum syllogismorum si quis plenius nosse desiderat, legat librum Marii Victorini qui inscribitur de Syllogismis hypotheticis. Sciendum quoque quoniam Tullius Marcellus Carthaginensis de categoricis et hypotheticis syllogismis, quod a diversis philosophis latissime dictum est, septem libris breviter subtiliterque tractavit; ita ut primo libro de regula, ut ipse dicit, colligentiarum artis dialecticae disputaret; et quod ab Aristotele de categoricis syllogismis multis libris editum est, ab isto secundo et tertio libro breviter expleretur; quod autem de hypotheticis syllogismis a Stoicis innumeris voluminibus tractatum est, ab isto quarto et quinto libro colligeretur. In sexto vero de mixtis syllogismis, in septimo autem de compositis disputavit; quem codicem vobis legendum reliqui.» (R. A. B. Mynors, Cassiodori Senatoris Institutiones, Oxford 19612, 119 ǁ PL 70, 1173). Vd. anche II,3,18. Le citazioni dell’opera di Vittorino sono raccolte da P. Hadot, Marius Victorinus. Recherches sur sa vie et ses œuvres, Parigi 1971, 323-327. Sull’autore e sull’opera: HL § 564 (398) ǀ DPA 7 (2018) 153-166 (156.5). — P. Courcelle, «Histoire d’un brouillon cassiodorien», REAn 44 (1942) 65-86 (79, 81-83); Hadot, Marius Victorinus, 143-161; A. Speca, Hypothetical Syllogistic and Stoic Logic (PhA 87), Leida 2001, 69-70. Su Cassiodoro: HL § 712 ǀ DPA 2 (1994) 232-234 (S. Gersh). — P. Courcelle, Les lettres grecques en Occident. De Macrobe à Cassiodore (BEFAR 159), Parigi 19482, 313-341. — M. Ferré, «L’influence de Boèce sur le second livre des Institutiones de Cassiodore», Cassiodorus 6-7 (2000-2001) 231-247; M. Ferré, «Cassiodore professeur de dialectique dans le Commentaire sur les Psaumes», PhAn 4 (2004) 95-130; F. Magnano, «La teologia topica dell’Expositio Psalmorum di Cassiodoro», in: La teologia dal V all’VIII secolo fra sviluppo e crisi. XLI Incontro […] (SEA 140), Roma 2014, 361-394. Vd. anche n. 59.
75 M. Ferré, Martianus Capella. Les Noces de Philologie et de Mercure. Livre IV. La dialectique (CUF. Série latine 388), Parigi 2007, 53-58. — Le fonti del IV libro del De nuptis (sillogismi) sono i Topica di Cicerone (sillogismi ipotetici) e il Περὶ ἐρμηνείας di (?)Apuleio di Madaura (sillogismi categorici), il più antico trattato di logica formale pervenuto in lingua latina (DPA I 304-307). Sull’autore e sull’opera: DPA 4 (2005) 288-302 (B./M. Ferré). — A. Lumpe, Die Logik des Pseudo-Apuleius. Ein Beitrag zur Geschichte der Philosophie, Augsburg 1982; S. Grebe, Martianus Capella – De nuptiis Philologiae et Mercurii. Darstellung der Sieben Freien Künste und ihrer Beziehungen zueinander (BeAl 119), Stoccarda 1999 (rec.: I. Hadot, in: Gnomon 5 [2004] 125-136); M. Bovey, Disciplinae cyclicae. L’organisation du savoir dans l’œuvre de Martianus Capella (Polymnia 3), Trieste 2003. — M. Ferré, «Les modes des syllogismes hypothétiques dans la dialectique de Martianus Capella», AnCl 72 (2003) 167-185; M. Ferré, «Le chapitre sur la dialectique du De nuptiis Philologiae et Mercurii de Martianus Capella dans la dialectique latine», REAn 106 (2004) 147-173; Ferré, Martianus Capella. Les Noces de Philologie et de Mercure, XLIX-LIII. — I. Caiazzo, «L’astronomie de Martianus Capella à la Faculté des arts», in: D. Jacquart, A. Paravicini Bagliani (ed.), Le Moyen âge et les sciences (ML 100), Firenze 2021, 201-222. Su Apuleio: DPA 1 (1994) 298-317 (J.-M. Flamand). — M. W. Sullivan, Apuleian Logic. The Nature, Sources, and Influence of Apuleius’s Peri Hermeneias (SLFM), Amsterdam 1967 (Analizza il contenuto dell’opera e la sua fortuna nella cultura latina).
76 A differenza del Dtd, il ns opusc. non fu inserito tra i testi della Logica vetus (n. 60).
77 Gerberto d’Aurillac, Commentarium in Boethii De syllogismis hypotheticis [Opus deperditum]. Vd. P. Stoppacci, Clavis gerbertiana.Gerbertus Aureliacensis (Quaderni di CALMA 3), Firenze 2016, 297. — H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.1 (CPMA. Subsidia 17), Firenze 2013, 140.6. Vd. anche supra.
78 Abbone di Fleury [Abbo Floriacensis], Syllogismorum cathegoricorum et hypotheticorum enodatio. Ed. F. Schupp, Abbo von Fleury. De syllogismis hypotheticis (STGM 56), Leida 1997. Inc. [De syllogismis categoricis]: Si quo sint effata sibi contraria quaeris, horum naturam nunc rebus inesse necesse est. Disce sagax studiis. — [De syllogismis hypotheticis]: Conditionalium propositionum multiplex est varietas et mira subtilitas, quoniam earum aliae sunt ex duabus categoricis. Su Abbone: LMA 1 (1980) 15 ǀ CALMA I (2000) 7-8 ǀ Mirabile (¤). — Ch. H. Lohr, Commentateurs d’Aristote au Moyen-âge latin. Bibliographie de la littérature secondaire récente (Vestigia 2), Friburgo 1988, 1; Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. I.1 (CPMA. Subsidia 17), Firenze 2013, 3.2. — B. Obrist (ed.), Abbon de Fleury. Philosophie, sciences et comput autour de l’an mil. Actes […], Parigi 2004; N. Germann, De Temporum Ratione. Quadrivium und Gotteserkenntnis am Beispiel Abbos von Fleury und Hermanns von Reichenau (STGM 89), Leida 2006. — A. Van de Vyver, «Les œuvres inédites d’Abbon de Fleury», RBen 47 (1935) 125-69 (130-137); N. J. Green-Pedersen, The Tradition of the Topics in the Middle Ages. The Commentaries on Aristotle’s and Boethius’ ‘Topics’ (Analytica), Monaco 1984, 143-144, 161; P. Stoppacci, «Una silloge per tre maestri: Il codex Renati e la dialectica Boethii tra Gerberto d’Aurillac, Abbone di Fleury e Fulberto di Chartres», MJ 52 (2017) 1-30.
79 Vd. supra.
80 PW 17.1 (1936) 362-424, 1269 ǀ DPA 4 (2005) 669.45 (J.-P. Schneider). Sulla questione controversa dell’identità dell’autore, vd. da ultimo H. J. Drossaart Lulofs, Nicolaus Damascenus On the Philosophy of Aristotle. Fragments of the first five Books Translated from the Syriac with an Introduction and Commentary (PhA 13), Leida 19692; E. Parmentier-Morin, L’œuvre historique de Nicolas de Damas, Diss., Nanterre 1998 (Raccoglie i testimonia). — S. Fazzo, «Nicolas le Péripatéticien, dit le Damascène. Notes pour une étude», in: G. Federici Vescovini, A. Hasnaoui (ed.), Circolazione dei saperi nel Mediterraneo: filosofia e scienze (sec. IX-XVII)/Circulation des savoirs autour de la Méditerranée: philosophie et sciences (IXe-XVIIe s.). Atti […], Fiesole 2013, 203-216. — Bibliogr.
81 H. J. Drossaart Lulofs, E. L. J. Poortman, Nicolaus Damascenus. De plantis. Five Translations (ASL 4), Amsterdam 1989, 517-561. Inc.: Vita in animalibus et plantis inventa est; in animalibus manifeste apparens, in plantis vero occulta, non evidens. Vd. J. Bertier, in: DPA. Suppl. (2003) 489-490; H. Hogonnard-Roche, in: DPA. Suppl. (2003) 499-505; J.-P. Schneider, in: DPA 4 (2005) 678.8. —Drossaart Lulofs/Poortman, Nicolaus Damascenus. De plantis (Fondamentale). Mss: CAGB(¤). — Mirabile(¤). Sui commentari latini noti (Alfredo Anglico [Commentarium in De plantis], Adamo di Buckfield † 1278/94 [Commentarium in tractatum De vegetabilibus (seu De plantis)], Enrico di Renham fl. s. XIII ex. [Glossae in De vegetalibus], Alberto Magno † 1280 [De plantis, CALMA I.2, 123.19], Pietro di Alvernia † 1304 [Sententia super libro De vegetalibus et plantis]): Mirabile(¤). —- G. Sodigné-Costes, «Le coeur et le cuir, la moëlle et l’écorce», in: Le “cuer” au Moyen-Âge (Réalité et senefiance) (Senefiance 30), Aix-en-Provence 1991, 375-392; K. Biewer, Albertus Magnus. De vegetabilibus. Lib. VI.2. Lateinisch-deutsch (QSGPh 62), Stoccarda 1992 (Introd.); E. L. J. Poortman, Petrus de Alvernia. Sententia super librum De vegetabilibus et plantis (ASL 13), Leida 2003; R. J. Long, Adam of Bockenfield. Glossae super de vegetabilibus et plantis. A Critical Ed. with Introd. (STGM 111), Leida 2013. — S. Donati, «Guglielmo di Clifford († 1306) e alcuni commenti anonimi ai Libri naturales del ms. Cambridge, Peterhouse, 157 (De anima, De generatione et corruptione, Meteora, De somno et vigilia, De vegetabilibus)», DSTFM 19 (2008) 501-618; M. Panarelli, «Albert the Great’s De vegetabilibus and Its Unique Position Among the Medieval Commentaries on De plantis», in: M. F. Ferrini, G. Giglioni (ed.), Περὶ φυτῶν. Trattati greci di botanica in Occidente e in Oriente/Περὶ φυτῶν. Greek Botanical Treatises in the West and the East (TATC 2), Macerata 2020, 137-162; G. Giglioni, «La vita oscura delle piante e la natura appetitiva della materia. Nodi di filosofia aristotelica nel Commento al De plantis di Giulio Cesare Scaligero», ibid., 215-264.
82 J.-P. Schneider, in: DPA 6 (2016) 1034-1120 (1058, 1093.1). Sui trattati di Teofrasto, vd. anche: L. Repici, «La botanica di Teofrasto e il mondo delle tecniche», in: M. F. Ferrini, G. Giglioni (ed.), Περὶ φυτῶν. Trattati greci di botanica in Occidente e in Oriente/Περὶ φυτῶν. Greek Botanical Treatises in the West and the East (TATC 2), Macerata 2020, 75-106; M. Cronier, «Les traités botaniques de Théophraste entre Byzance et l’Italie», ibid., 163-214.
83 H. J. Drossaart Lulofs, E. L. J. Poortman, Nicolaus Damascenus. De plantis. Five Translations (ASL 4), Amsterdam 1989, 17-114. — Su Bar Hebraeus : TB I.1, 255 (Bibliogr.).
84 H. J. Drossaart Lulofs, E. L. J. Poortman, Nicolaus Damascenus. De plantis. Five Translations (ASL 4), Amsterdam 1989, 115-344.
85 H. J. Drossaart Lulofs, E. L. J. Poortman, Nicolaus Damascenus. De plantis. Five Translations (ASL 4), Amsterdam 1989, 347-1463. — M. Zonta, La filosofia antica nel Medioevo ebraico. Le traduzioni ebraiche medievali dei testi filosofici antichi (PhTS 2), Brescia 1996, 149, 238, 241, 254.
86 DPA. Suppl. (2003) 317 ǀ C.B. Schmitt-D. Knox, Pseudo-Aristoteles latinus. A Guide to Latin Works Falsely Attributed to Aristotle Before 1500, Londra 1985, N° 59. — E. Rubino, S. Pagani, «Il De mineralibus di Avicenna tradotto da Alfredo di Shareshill», BPhM 58 (2016) 23-87.
87 M. F. Ferrini, [Aristotele]. Le piante. Testo greco a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati (TeFr 143), Milano 2012, 30, 134-135.
88 Αὐσονία è l’antico nome dell’Italia meridionale (greca). Nella letteratura bizantina tardiva, Αὔσονες designa anche i Bizantini. Data una certa rivalità coi Latini, che emerge nel prologo, l’appellazione designa qui sicuramente i Bizantini. Vd. L. M. Labowsky, «Aristoteles De plantis and Bessarion. Bessarion Studies II», MRSt 5 (1961) 132-154 (137-139); E. Fisher, «Ovid’s Metamorphoses, Planudes and Ausonians», in: G. W. Bowersock, W. Burkert, M. C. J. Putnam (ed.), Arktouros. Hellenic Studies presented to B. M. W. Knox on the Occasion of his 65th Birthday, Berlino 1979, 440-446; M. F. Ferrini, [Aristotele]. Le piante. Testo greco a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati (TeFr 143), Milano 2012, 131 n. 119.
89 E. Bigi, in: DBI 6 (1964) 96-99 (¤).
90 D. Wingate, The Mediaeval Latin Versions of the Aristotelian Scientific Corpus, with Special Reference to the Biological Works, Londra 1931, 60; B. Hemmerdinger, «Le De plantis, de Nicolas de Damas à Planude», Philologus 111 (1967) 56-65 (63); M.-E. Boutroue, «La tradition imprimée du pseudo-Aristote De plantis à la Renaissance», in: V. Boudon-Millot, G. Cobolet (ed.), Lire les médecins grecs à la Renaissance. Aux origines de l’édition médicale. Actes […], Parigi 2004, 85-97 (87). — M. F. Ferrini, [Aristotele]. Le piante. Testo greco a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati (TeFr 143), Milano 2012, 29, 132-133.
91 E. Fisher, «Manuel Holobolos, Alfred of Sareshal, and the Greek Translator of Ps.-Aristotle’s De plantis», CM 57 (2006) 189-212. — M. F. Ferrini, [Aristotele]. Le piante. Testo greco a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati (TeFr 143), Milano 2012, 29, 132-134.
92 La trad. anonima è stata ristampata in Aristoteles latine interpretibus variis, Berlino 1831, 395-402. Vd. Ch. H. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Vol. II (CPMA. Subsidia 6), Firenze 1988, 213-214. — M.-E. Boutroue, «La tradition imprimée du pseudo-Aristote De plantis à la Renaissance», in: V. Boudon-Millot, G. Cobolet (ed.), Lire les médecins grecs à la Renaissance. Aux origines de l’édition médicale. Actes […], Parigi 2004, 85-97; M. F. Ferrini, [Aristotele]. Le piante. Testo greco a fronte. Introduzione, traduzione, note e apparati (TeFr 143), Milano 2012, 29.
93 Tavola comoda in: DPA 1 (1994) 437-441 (Ph. Hoffmann) ǁ DPA. Suppl. (2003) 112-121 (M. Chase).
95 ODB II 964.
96 Regestes, N° 907, 925. — Synodikon, 56-61, 188-202 (Testo/ Comm.). Vd. L. M. Clucas, The Trial of John Italos and the Crisis of Intellectual Values in Byzantium in the Eleventh Century (MBM 26), Monaco 1981 (rec.: J. Gouillard, in: BZ 76 [1983] 31-33); J. L. Macdonald, The Condemnation of John Italos, Diss., New York 1982. — J. Irmscher, «Die Verurteilung des Johannes Italos», JGF 6 (1982) 117-122; J. Gouillard, «Le procès officiel de Jean l’Italien. Les actes et leurs sous-entendus», TM 9 (1985) 133-174; P. Gounaridis, «Le procès de Jean dit Italos révisé», Historein 6 (2006) 35-47; A. Kraft, «The Condemnation of John Italos Revisited», in: D. Dzino, R. Strickler (ed.), Dissidence and Persecution in Byzantium. From Constantine to Michael Psellos (BAu 26), Leida 2021, 193-213.
97 ODB III 1807.
98 A. Golitsis, in: DPA 7 (2018) 610.
99 ODB II 1142.
100 O. Kalogeridou, Μιχαήλ Εφεσίου εις το Αριστοτέλους Περί ζώων γενέσεως. Από την αρχαία εξηγητική παράδοση στη βυζαντινή ερμηνευτική πρακτική, Salonicco 2010, 93-95. Questa tesi sembra poco fondata. Michele non figura, infatti, tra i discepoli di Italos condannati col maestro. Vd. DPA 7 (2018) 610-611.
101 J. Darrouzès, Georges et Dèmètrios Tornikès. Lettres et discours. Introduction, texte, analyses, traduction et notes (LMB), Parigi 1970, 2834-12. — Sideras 178-180. Vd. R. Browning, «An Unpublished Funeral Oration on Anna Comnena», PCPhS 8 (1962) 1-12 = R. Sorabji (ed.), Aristotle Transformed. The Ancient Commentators and Their Influence, Ithaca 1990, 393-406; G. Arampatzes, Παιδεία και επιστήμη στον Μιχαήλ Εφέσιο. Εις περί ζώων μορίων Α 1,3-2,10, Atene 2006, 22-29.
102 G. Podskalsky, in: TRE 10 (1982) 550-551 ǀ M. Cacouros, in: DPA 3 (2000) 378.163. — C. G. Conticello, «Tommaso d’Aquino e Bisanzio: Testi e teologia. Il contributo tomista all’Ellenismo medievale», in: E. G. Farrugia, G. Rigotti (ed.), A Common Mission. The Oriental Congregation and the Oriental Institute (1917-2017). Acts […] (OCA 308), Roma 2020, 211-249 (216-219).
103 K. Praechter, rec. Michaelis Ephesii In libros De partibus animalium [CAG XXII.2], GGA 168 (1906) 861-907 (863-864). Sugli studi medici a Bisanzio: Hunger, Literatur II 287-320. — H. Hohlweg, «La formazione culturale e professionale del medico a Bisanzio», Κοινωνία 13 (1989) 165-188.
104 DPA 7 (2018) 613-614.
105 M. Hayduck, In librum quintum Ethicorum Nicomacheorum commentarium, CAG XXII.3 (1901) [Lib. V]; CAG XX (1892), 461-620 [Lib. IX-X]. — J. Wilberding, J. Trompeter, A. Rigolio, Michael of Ephesus. On Aristotle’s Nicomachean Ethics 10. Themistius. On Virtue (ACA), Londra 2019 [Lib. X, Trad. inglese]. — DPA 1 (1994) 441.
106 F. Susemihl, O. Immisch, Aristotelis Politica (BT), Lipsia 1909, 19292, 293-329. Mss (Estratti): Paris. Coisl. 161, s. XIV; Berol. Ham. 41, s. XV; Leid. Scal. 26, an. 1445. Otto citazioni della Politica si trovano nel commento all’Ethica Nicomachea (ἐν ταῖς πολιτείας). Vd. Susemihl/Immisch, Aristotelis Politica, XV-XX; E. Barker, Social and Political Thought in Byzantium from Justinian I to the Last Palaeologus, Oxford 1957, 137-140; D. Harlfinger (ed.), Griechische Kodikologie und Textüberlieferung, Darmstadt 1980, 475; H. P. F. Mercken, «The Greek Commentators on Aristotle’s Ethics», in: R. Sorabji (ed.), Aristotle Transformed. The Ancient Commentators and Their Influence, Ithaca 1990, 407-443 (433 n. 81); A. Pertusi, Il pensiero politico bizantino (MoMe 6), Bologna 1990, 151-157, 210; P. Pellegrin, Aristote. Les politiques, Parigi 19932, 17; V. Papari, Der Kommentar des Michael von Ephesos zur ps.-aristotelischen Schrift De coloribus/Περὶ χρωμάτων. Editio princeps, Diss., Amburgo 2013, 118-119; M. Curnis, «La Politica di Aristotele tra Michele Efesio e Demetrio Petrizzopulo», Erytheia 37 (2016) 247-299 (L’A. contesta con validi argomenti l’attribuzione del commento a Michele avanzata da Immisch). L’interesse per la Politica si afferma nel periodo umanistico. Vd. G. Besso, B. Guagliumi, F. Pezzoli, «Accademia e politica attiva. Le edizioni, le traduzioni e i commenti alla Politica di Aristotele in Italia nei sec. XV-XVI», in: F. Lisi Bereterbide (ed.), Tradición clásica y universidad, Madrid 2010, 81-102; Th. Izbicki, «Aeneas Sylvius Piccolomini and Leonardo Bruni’s Translation of Aristotle’s Politics», in: P. Nold (ed.), Essays in Renaissance Thought and Letters. In Honor of J. Monfasani (BSIH 241), Leida 2015, 12-22. Sulla storia del testo: G. Besso, B. Guagliumi, F. Pezzoli, «Note introduttive ad una nuova edizione, con traduzione italiana e commento, della Politica di Aristotele», in: M. M. Sanz Morales, M. Librán Moreno (ed), Verae Lectiones. Estudios de crítica textual y edición de textos griegos (Exemplaria Classica 1), Cáceres 2009, 95-126.
107 Giorgio Scholarios, Animadversiones in Aristotelis Politica. Cod. unicus: Paris. gr. 1932, s. XV, f° 63-65. Inc.: Ὅτι ὁ πολιτικὸς καὶ βασιλικὸς καὶ οἰκονομικὸς… Ed. princeps. M. Cacouros, Μεταβυζαντινά κείμενα. Γεννάδιος Σχολάριος. Vol. VII, Atene 2014, 286*-290*. Vd. M. Cacouros, «Georges Scholarios et le Paris. gr. 1932. Jean Chortasménos, l’enseignement de la logique, le thomisme à Byzance. Contribution à l’histoire de l’enseignement à Byzance», in: S. Patoura (ed), Ἡ ἑλληνική γραφή κατά τούς 15ο καί 16ο αἰῶνες (EIE 7), Atene 2000, 397-442 (398-406). — Cacouros, Μεταβυζαντινά κείμενα, 14*-15*, 277*-278*, 285*-286*; M. Cacouros, Ὁ Γεώργιος Σχολάριος ἐξηγητὴς τοῦ Ἀριστοτέλους, ἐρανιστὴς τοῦ Μετοχίτου καὶ μεταφραστὴς λατινικῶν ἔργων στο Corpus Aristotelicum. Πρώτη προσέγγιση (BMA 1), Atene 20152, 283-286, 324-326, 370 (Ind.).
108 DPA 1 (1994) 440. — DPA. Suppl. (2003) 120. Vd. anche n. 133.
109 L. Koch, τὸ τῆς λέξεως συνεχές. Michael von Ephesos und die Rezeption der Aristotelischen Schrift De motu animalium in Byzanz, Diss., Amburgo 2015(¤). — DPA 1 (1994) 440.
110 DPA 1 (1994) 441 ǁ DPA. Suppl. (2003) 366-378. — B. Bydén, F. Radovic (ed.), The Parva naturalia in Greek, Arabic and Latin Aristotelianism. Supplementing the Science of the Soul (Studies in the History of Philosophy of Mind 17), Cham 2018.
111 V. Papari, Der Kommentar des Michael von Ephesos zur ps.-aristotelischen Schrift De coloribus/Περὶ χρωμάτων. Editio princeps, Diss., Amburgo 2013. Massimo Margunio (ca. 1549-1602) farà una traduzone latina del testo e del commento (Padova 1575). — Sul De coloribus e sulla sua fortuna: DPA. Suppl. (2003) 485.1. — M. F. Ferrini, Pseudo-Aristotele. I colori. Edizione critica, traduzione e commento (TCG 1), Pisa 1999, 9-46 (14, 15 n. 10). — P. Beullens, «True Colours. The Medieval Latin Translations of De Coloribus», in: P. De Leemans (ed.), Translating at the Court. Bartholomew of Messina and Cultural Life at the Court of Manfred, King of Sicily (MLo 45), Lovanio 2014, 165-202; G. Vuillemin-Diem, «Revision der Translatio Bartholomaei oder Neuübersetzung ? Zu dem Fragment von De coloribus des Wilhelm von Moerbeke», ibid., 203-248. — G. Fedalto, Massimo Margunio e il suo commento al “De trinitate” di S. Agostino (1588) (Storia del cristianesimo 1), Brescia 1967, 261.VII. Vd. anche n. 125.
112 DPA 1 (1994) 439 ǀ DPA 3 (2000) 383-385, 388 ǀ DPA. Suppl. (2003) 117. — K. Ierodiakonou, «Eustratius’ Comments On Posterior Analytics II 19», in: F. A. J. De Haas, M. Leunissen, M. Martijn (ed.), Interpreting Aristotle’s Posterior Analytics in Late Antiquity and Beyond (PhA 124), Leida 2010, 55-71.
113 DPA 1 (1994) 439. — R.-A. Gauthier, J.-Y. Jolif, Aristote. Éthique à Nicomaque. Introd./Trad. Vol. I, Lovanio 19702, 102-107; H. P. F. Mercken, «The Greek commentators on Aristotle’s Ethics», in: R. Sorabji (ed.), Aristotle Transformed. The Ancient Commentators and their Influence, Ithaca, New York, 1990, 407-443. — P. Moraux, L’aristotelismo presso i Greci. Vol. II, Milano 2000, 243-250; H. P. F. Mercken, «The Greek Commentators on Aristotle’s Ethics», in: Sorabji, Aristotle Transformed; J. Brams, «The Revised Version of Grosseteste’s Translation of the Nicomachean Ethics», BPhM 36 (1994) 45-55; E. A. Fisher «The Anonymous Commentary on the Nicomachean Ethics VII. Language, Style and Implications» in: Ch. Barber, D. Jenkins (ed.), Medieval Greek Commentaries on the Nicomachean Ethics (STGM 101), Leida 2009, 145-161. — O. Weijers, M. B. Calma, Le travail intellectuel à la Faculté des arts de Paris. Textes et maîtres (ca. 1200-1500). Vol. VIII (SAr 25), Turnhout 2010, 163-193 (177-178); C. G. Conticello, «Tommaso d’Aquino e Bisanzio: Testi e teologia. Il contributo tomista all’Ellenismo medievale», in: E. G. Farrugia, G. Rigotti (ed.), A Common Mission. The Oriental Congregation and the Oriental Institute (1917-2017). Acts […] (OCA 308), Roma 2020, 211-249 (215-216). — A. Marmodoro, S. Xenophontos (ed.), The Reception of Greek Ethics in Late Antiquity and Byzantium, Cambridge 2021.
114 Vd. n. 49.
115 DPA 1 (1994) 501-502. — M. Mignucci, Aristotele. Gli Analitici Primi. Traduzione, introduzione e commento (Filosofi antichi 3), Napoli 1969, 19 n. 2.
116 Ed. (estratti): S. Ebbesen, «Hoc aliquid–Quale quid and the Signification of Appellatives», Φιλοσοφία 5-6 (1975-1976) 370-392 (Testo, 383-384). Vd. L. G. Benakis, «Grundbibliographie zum Aristoteles-Studium in Byzanz», in: J. Wiesner, (ed.), Aristoteles – Werk und Wirkung II, Berlino 1987, 352-379 (358) = L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 217-248 (223). — Ebbesen, «Hoc aliquid–Quale quid», 370-392.
117 L. G. Benakis, «Grundbibliographie zum Aristoteles-Studium in Byzanz», in: J. Wiesner (ed.), Aristoteles – Werk und Wirkung. Vol. II, Berlino 1987, 352-379 (358) = L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 217-248 (223); L. G. Benakis, «Commentaries and Commentators on the Logical Works of Aristotle in Byzantium», in: R. Claussen, R. Daube-Schackat (ed.), Gedankenzeichen. FS K. Oehler, Tubinga 1988, 3-12 (7) = Benakis, Texts and Studies, 249-258 (253). — CAGB (¤).
118 Ed. princeps (Commentaria): V. Trincavelli, Ἰωάννου Γραμματικοῦ τοῦ Φιλοπόνου εἰς τὰ Πρότερα ἀναλυτικὰ τοῦ Ἀριστοτέλους, ὑπόμνημα. Μαγεντινοῦ σχόλια εἰς τὰ αὐτά. Σύνοψις περὶ τῶν συλλογισμῶν. Ioan. Gram. Philoponi comentaria in Priora analytica Aristotelis. Magentini comentaria in eadem. Libellus de syllogismis, Venezia 1536. Ed. critica: N. Agiotis, Leon Magentenos. Commentary on Aristotle, ›Prior Analytics‹ (Book II). Critical Edition with Introduction and Translation (CAGB. Series academica 5), Berlino 2021, 3-140 (Lib. II). Su Vittore Trincavelli (1496-1568) e la sua ed.: S. Fortuna, in: DBI 96 (2019) s.v.(¤). — M. Sicherl, Die griechischen Erstausgaben des Vettore Trincavelli (SGKA I.5), Paderborn 1993; Agiotis, Leon Magentenos, LX.
119 Ms. Vatic. gr. 244, s. XII/XIII. Vd. S. Ebbesen, Commentators and Commentaries on Aristotle’s Sophistici Elenchi. A Study of Post-Aristotelian Ancient and Medieval Writings on Fallacie. Vol. I, Leida 1981, 302; S. Ebbesen, «The Posterior Analytics 1100-1400 in East and West», in: J. Biard (ed.), Raison et démonstration. Les commentaires médiévaux sur les Seconds Analytiques (SAr 40), Turnhout 2015, 11-30 (13-14); Chr. Brockmann, «Helpful Interactions between Commentary and Text. Aristotle’s Posterior Analytics and Important Manuscripts of this Treatise», in: S. Boodts, P. De Leemans, S. Schorn (ed), Sicut dicit. Editing Ancient and Medieval Commentaries on Authoritative Texts (Lectio 8), Turnhout 2019, 209-242 (219-227, 231 [220]); S. Valente, «Kommentare zu der Zweiten Analytik des Aristoteles aus der Spätantike und byzantinischer Zeit. Alte und neue Handschriftenfunde», TM 24.1 (2020) 837-856 (847, 849, 851).
120 Ed. (estratti): S. Ebbesen, «Hoc aliquid–Quale quid and the Signification of Appellatives», Φιλοσοφία 5-6 (1975-1976) 370-392 (Testo, 384-388) ǁ A. Bülow-Jacobsen, S. Ebbesen, «Vaticanus Urbinas Graecus 35. An Edition of the Scholia on Aristotle’s Sophistici Elenchi», CIMGL 43 (1982) 45-120 (Testo, 114-116), con lista degli scolî pubblicati (p. 116) ǁ S. Ebbesen, Commentators and Commentaries on Ariistotle’s Sophistici Elenchi. Vol. I (CLCAG VII.1), Leida 1981, 305-311 ǁ Ebbesen, Commentators and Commentaries […]. Vol. II 280-306. Vd. L. G. Benakis, «Grundbibliographie zum Aristoteles-Studium in Byzanz», in: J. Wiesner, (ed.), Aristoteles – Werk und Wirkung. Vol. II, Berlino 1987, 352-379 (358) = L. G. Benakis, Texts and Studies on Byzantine Philosophy, Atene 2002, 217-248 (223); Ebbesen, «Hoc aliquid–Quale quid», 370-392; Ebbesen, Commentators and Commentaries. Vol. I, 302-313; II 280-306; A. Bülow-Jacobsen, S. Ebbesen, «Vaticanus Urbinas Graecus 35», 45-120 (52-54).
121 DPA 5b (2012) 1210-1218.
123 P. Golitsis, in: DPA 7 (2018) 628. — P. Golitsis, «La date de composition de la Philosophia de Georges Pachymère et quelques précisions sur la vie de l’auteur», REB 67 (2009) 209-215 (215: ca. 1315).
124 P. Golitsis, «La date de composition de la Philosophia de Georges Pachymère et quelques précisions sur la vie de l’auteur», REB 67 (2009) 209-215 (214). Secondo questo studioso, la composizione degli scritti filosofici risalirebbe all’ultimo periodo della vita dell’autore (ca. 1307-1315). Sulla tecnica epitomatoria di Pachymeres: E. Pappa, Georgios Pachymeres. Philosophia. Buch 6. Kommentar zu De partibus animalium des Aristoteles. Εditio princeps, Einleitung-Text-Indices = Georgius Pachymeres. Philosophia. Liber VI. In Aristotelis De partibus animalium commentarium (CPMACAB 4.1), Atene 2008 ǁ E. Pappa, Georgios Pachymeres. Philosophia. Buch 10. Kommentar zur Metaphysik des Aristoteles. Einleitung, Text, Indices = Georgius Pachymeres. Philosophia. Liber X. In Aristotelis Metaphysicam commentarium (CPMACAB 2), Atene 2002, 29*-36* (rec.: A. Failler, in: REB 62 [2004] 255-259 [257]); Κ. Oikonomakos, Γεώργιος Παχυμέρης. Φιλοσοφία. Βιβλίον ἑνδέκατον. Τὰ Ἠθικά, ἤτοι τὰ Νικομάχεια. Editio princeps. Προλεγόμενα, κείμενο, ευρετήρια = Georgios Pachymeres. Philosophia. Liber XI. In Aristotelis Ethicam Nicomacheam commentarium (CPMACAB 3), Atene 2005, 19*-23*. vd. anche Appendices (A2).
125 Vd. n. 111.
126 DPA. Suppl. (2003) 493.7. — M. Timpanaro Cardini, Pseudo-Aristotele. De lineis insecabilibus (TDSA 32), Milano 1970; D. Harlfinger, Die Textgeschichte der Ps.-aristotelischen Schrift Περὶ ἀτόμων γραμμῶν. Ein kodikologisch- kulturgeschichtlicher Beitrag zur Klärung der überlieferungsverhältnisse im Corpus Aristotelicum, Amsterdam 1971. — M. Federspiel, «Notes exégétiques et critiques sur le traité psudo-aristotélicien De lignes insécables», REG 94 (1981) 502-513; C. Hugonnet, «L’opuscule De lineis insecabilibus du pseudo-Aristote. Une présentation» [2014] (¤).
127 Ed. M. E. Bottecchia Dehò, Aristotele. Problemi meccanici. Introduzione, testo greco, traduzione italiana, note (Studia Aristotelica 1), Soveria Mannelli 2000. Vd. DPA. Suppl. (2003) 491.6. — Sul testo e sulla sua fortuna: M. E. Bottecchia Dehò, Galileo lettore dei Mechanica (Saggi e testi 29), Soveria Mannelli 2006; J. Van Leeuwen, «The Text of the Aristotelian Mechanics», CQ 63 (2013) 183-198.
128 CAGB (¤) ǀ PLP 10776. — D. K. Chatzimichael, Ματθαῖος Καμαριώτης. Συμβολὴ στὴ μελέτη τοῦ βίου, τοῦ ἔργου καὶ τῆς ἐποχῆς του, Salonicco 2005.
129 PLP 10016.
130 PLP 415 ǁ Regestes, N° 1671. — P. Golitsis, «Un livre reçu par le Patriarche Athanase Ier et retourné à l’expéditeur», REB 68 (2010) 201-208 (206-208).
131 Ed. L. G. Benakis, Michael Psellos. Kommentar zur Physik des Aristoteles. Editio princeps. Einleitung, Text, Indices (CPMACAB 5), Atene 2008 (rec.: D. Bloch, in: Aestimatio 6 [2009] 180-187. – R. B. Todd, in: BMCR 2009.06.40). La paternità dello scritto rimane controversa. Vd. MIP 252.750 ǁ P. Golitsis, in: DPA 7 (2018) 630. — P. Golitsis, «Un commentaire perpétuel de Georges Pachymère à la Physique d’Aristote faussement attribué à Michel Psellos», BZ 100 (2007) 637-676; Benakis, Michael Psellos, 3*-20*, 49*-50* (5*-10*); P. Golitsis, «A Byzantine Philosopher’s Devoutness Toward God. George Pachymeres’ Poetic Epilogue to His Commentary on Aristotle’s Physics», in: B. Bydén-Κ. Ierodiakonou (ed.), The Many Faces of Byzantine Philosophy (PMNIA 4.1), Atene 2012, 109-128.
132 P. Golitsis, in: DPA 7 (2018) 631. — N. Zorzi, «Per la tradizione manoscritta dell’inedito commento all’Etica Nicomachea di Giorgio Pachimere: I. Il Marc. gr. 212 di Bessarione e i suoi apografi. II. Ermolao Barbaro e il commento di Pachimere (con una proekdosis del cap. 18)», ΝεΡω 12 (2015) 245-304.
133 P. Golitsis, in: DPA 7 (2018) 630-631. Unico commento edito: E. Pappa, Georgios Pachymeres. Scholien und Glossen zu De partibus animalium (cod. Vaticanus gr. 261). Editio princeps, Einleitung-Text-Indices (CPMACAB 4.2), Atene 2009 (e cod. Vatic. gr. 261, autografo). Il commento si fonda in sostanza su quello di Michele di Efeso (n. 108). Vd. DPA 7 (2018) 631. — D. Harlfinger, «Autographa aus der Palaiologenzeit», in: W. Seibt (ed.), Geschichte und Kultur der Palaiologenzeit. Referate […] (AAW. Denkschriften 241), Vienna 1996, 43-50 (48).
134 PLP 30959.
135 S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 11-13.
136 ODB III 1495. — Darrouzès, Ὀφφίκια, 280-282, 365-366. I funzionari noti della Cancelleria patriarcale sono pochi (Giorgio Galesiotes, Giovanni Chrysokephalos Holobolos, Chortasmenos). In merito: R. Estangüi Gómez, «Pour une étude prosopographique des fonctionnaires de la chancellerie patriarcale. La carrière du secrétaire Iôannès Chrysoképhalos Holobôlos (fl. 1369-† 1403)», TM 23/2 (2019) 111-184 (171).
137 N. Constas, «Mark Eugenikos», in: C. G. Conticello (ed.), La Théologie byzantine et sa Tradition. Vol. II (CC), Turnhout 2002, 411-475 ǁ CAGB(¤). — M. Hinterberger, Chr. Schabel, «Andreas Chrysoberges’ Dialogue against Mark Eugenikos», in: P. Nold (ed.), Essays in Renaissance Thought and Letters. In Honor of J. Monfasani (BSIH 241), Leida 2015, 492-545.
138 PLP 2707. — L. Labowsky, in: DBI 9 (1967) 686-696(¤).
139 F. Tinnefeld, «Georgios Gennadios Scholarios», in: C. G. Conticello (ed.), La Théologie byzantine et sa Tradition. Vol. II (CC), Turnhout 2002, 477-549.
140 F. Cacouros, «Un commentaire byzantin (inédit) au deuxième livre des Seconds Analytiques d’Aristote, attribuable à Jean Chortasménos», RHT 24 (1994) 149-198 (173-174, 198), con analisi dei testimoni manoscritti (10). L’autore si fonda sui commenti di Giovanni Filopono e di Teodoro Prodromos, citati spesso ad litteram.
141 F. Tinnefeld, «Georgios Gennadios Scholarios», in: C. G. Conticello (ed.), La Théologie byzantine et sa Tradition. Vol. II (CC), Turnhout 2002, 477-549 (519.143) ǁ CAGB(¤).
142 Ed. L. M. De Rijk, Peter of Spain (Petrus Hispanus Portugalensis). Tractatus Called Afterwards Summule logicales. First Critical Edition from the Manuscripts with an Introduction (PhTSt 22), Assen 1972, 1-232(¤).
143 Su Leontios Eustratios (1560/5-ante 1602), detto Philoponos: C. Sode, «Ein bisher unbekannter Epitaphios des Maximos Margunios auf Leontios Eustratios Philoponos», CoMa 34/35 (2001) 29-55. — N. Sietis, «Leontios Eustratios e un capitolo della tradizione manoscritta di Niceforo patriarca», BZ 112 (2019) 123-170 (147, Bibliogr.).
144 K. Prantl, Geschichte Der Logik im Abendlande. Vol. II, Lipsia 1864, 264-293; III [1866] 18, 34.
145 PLP 14540; M. Ceresa, in: DBI 63 (2004) (¤). — T. Martínez Manzano, Constantino Láscaris. Semblanza de un humanista bizantino (NR 7), Madrid 1998; M. Cadafaz de Matos, «Helenismo filosofia e cultura no Renascimento italiano de Giovanni Argyropulus a Constantino e Janus Lascaris», RPHL 12 (2009) 169-242.
146 PLP 1201. — D. Geanakoplos, Bisanzio e il Rinascimento. Umanisti greci a Venezia e la diffusione del greco in Occidente (1400-1535) (Bibliotheca Athena 6), Roma 1967, 81-126, 410 (Ind.) = D. Geanakoplos, Greek Scholars in Venice, Cambridge MA 1962, 167-200, 340 (Ind.).
147 PLP 5082. Antonio Damilas svolse la carriera di copista a Creta, il più sovente per committenze occidentali. Vd. R. Stefec, «Die Handschriften der Sophistenviten Philostrats», RHM 56 (2014) 137-206 (176, Bibliogr.).
148 K. Karanasios, Sebastos Trapezuntios Kyminetes (1632-1702). Biographie, Werkheuristik und die editio princeps der Exegese zu De virtute des Pseudo-Aristoteles (SeGr 10), Wiesbaden 2001, 115-124 (Estratti). La parafrasi è costituita essenzialmente da estratti di Alessandro di Afrodisia. Mss: Athen. Metoch. S. Sepulchri 261, an. 1680-1682; Hierosol. S. Sepulchri 417, s. XVIII. La parafrasi di Blachos è tràdita dal primo ms. Vd. V. Bobou-Stamate, «Παρατηρήσεις στὰ χειρόγραφα τῶν ἔργων τοῦ Γερασίμου Βλάχου», Ἑλληνικά 28 (1975) 375-393 (378, 388); S. Kotzabassi, Byzantinische Kommentatoren der aristotelischen Topik. Johannes Italos und Leon Magentinos (ΕΒΕ 17), Salonicco 1999, 16 n. 70; Karanasios, Sebastos Trapezuntios Kyminetes, 51-52, 81.